22–
Met de dagtekening Sat, 21 Mar 2015
14:53:51 +0100 postte ene ‘jkien’
in nl.taal een interessante vraag. Zo interessant dat
ik besloot hem (nee, haar! vragen zijn vrouwelijk!)
niet rechtstreeks daar te beantwoorden, maar er een
stukje van te maken.
De message-ID van de posting waarin de vraag luidde:
<550d77f2$0$2978$e4fe514c@news.xs4all.nl>
en die is in Google Groups terug te vinden onder
deze link.
De titel luidde “Zenit/zenith”.
Volledig citaat:
“Naast de voorkeursspelling zenit is er de ouderwetse spelling zenith. Net als azimut(h) komt het woord uit het Arabisch. Zijn er twee letters t in het Arabische alfabet die in het Nederlands zo werden onderscheiden? Was er tussen die twee Arabische letters een uitspraakverschil dat lijkt op de Engelse t en th?”
“De th komt ook voor in uit het Grieks afkomstige woorden als thema en ast(h)ma, dat werd geloof ik gebruikt om de herkomst uit de tau en theta te onderscheiden. Was er in het Grieks een uitspraakverschil dat lijkt op de Engelse t en th?”
In delen:
“Was er in het Grieks een uitspraakverschil dat lijkt op de Engelse t en th?”
In het moderne Grieks in elk geval wel: de letter tau (τ) klinkt als [t] (maar als [d] als er een n voor staat!), en de letter theta (θ) als een Engelse th in het woord ‘think’.
Ooit was die θ hoogstwaarschijnlijk een geaspireerde t, dus een t met een pufje erachter, iets h-achtig, zoals de t van het Duits, en ook die van het Engels (mits er geen s voor staat in dezelfde lettergreep: ‘top’ heeft een geaspireerde t, maar ‘stop’ niet!). De Griekse τ was in tegenstelling daarmee ongeaspireerd, meer als de Nederlandse, Franse of Spaanse t van vandaag. De modern-Griekse τ is ook ongeaspireerd.
Het schijnt dat in de historie van de Griekse taal de overgang van zo’n geaspireerde plofklank naar een wrijfklank zoals de Engelse th al heel lang geleden heeft plaatsgevonden, zodat al aan het begin van onze jaartelling of kort daarna het Grieks in dat opzicht veelal klonk zoals nu.
De details zijn ingewikkelder. In de Wikipedia is er meer over te vinden, met verwijzingen naar boeken en studies.
“Was er tussen die twee Arabische letters een uitspraakverschil dat lijkt op de Engelse t en th?”
Het klassieke Arabisch uit de Qurʾaan, dat, in licht gemoderniseerde vorm, nu nog steeds gesproken wordt als mediataal, hoewel het niemands natuurlijke moedertaal is, had inderdaad de letter taaʾ (ت) met de klank t (als in het Nederlands of Spaans) en de letter thaaʾ (ث) met de klank th als in het Engelse woord ‘think’.
In de moderne Arabische spreektalen is die laatste klank meestal (helaas, vind ik) verworden tot een s of t. Zo herinner ik me uit in het Egyptisch Arabisch gezongen liederen van de zangeres Umm Kalthum (ook wel Kalsum geschreven, daar heb je het al) een woord aktar, dat ‘meer’ of ‘meest’ betekent. In klassiek Arabisch zou dat akthar (أثر) moeten zijn.
Er staat me bij dat kathiir, (كثير) ‘veel’, dan weer vaak klonk als kasiir.
Die muziek heb ik op oude platen en veel ervan is tegenwoordig ook wel op Youtube te vinden. Ik zou de precieze vindplaatsen kunnen naspeuren maar dat is me te veel werk.
Het patroon kathiir-akthar voor comparatieven vinden we terug bij kabiir-akbar. ‘Allahu akbar’ betekent dus niet ‘God is groot’ zoals velen denken, maar eerder God is de grootste.
(Vanaf hier tekst van 24 maart.)
Er is overigens in het Arabisch nog een derde t-achtige letter en klank (ook in de moderne spreektalen), de zogenoemde emfatische t (ط). Die onderscheidt zich van de gewone t doordat de tongrug omhoog gedrukt is (technisch: velarisatie) en/of het strottenhoofd hoger in de keel staat (fonetisch-technische term: faryngalisatie).
Terug naar de oorspronkelijke vraag, waaruit dit deelcitaat:
“Naast de voorkeursspelling zenit is er de ouderwetse spelling zenith.”
Even ijselijk precies doen: de begrippen “voorkeurspelling” en ‘toegelaten spelling’ (enkele aanhalingstekens omdat ik dat laatste niet letterlijk terugvind) bestonden in de Woordenlijst van de Nederlandse taal (‘het groene boekje’) van 1954.
Het kwam er in mijn misschien niet accurate beleving op neer dat men spellingen met een k, die populair waren in België (waar men zelfs wel Kristus schreef in plaats van Christus) en in Nederland in ‘progressieve’ kringen, toeliet, hoewel de voorkeursspelling met een c was, zoals in de brontalen van de leenwoorden, vaak Frans of Latijn.
Met de Woordenlijst Nederlandse taal van 1995 is het verschil verdwenen, er was vanaf toen nog maar één spelling die grotendeels overeenkwam met de vroegere voorkeurspelling.
Ook weer in mijn beleving heeft men in 1995 opeens allerlei th-spellingen waarop geen klinker volgde, geschrapt maar de th aan het begin laten staan. Theorie bleef theorie, maar algorithme werd algoritme.
Ik was daar helemaal tegen: misschien is het nerderig of licht-autistisch, maar voor maak mij je een keuze helemaal of helemaal niet: dus verander je algorithme in algoritme, dan ga je voortaan ook teorie en termometer schrijven. Vind je dat te ver gaan, ook goed, maar dan handhaaf je ook rithme en algorithme.
Van tweeën een en niet van enen twee. Maar de Taalunie denkt zo niet, zoals ook blijkt uit het vervangen van het trema door soms nog steeds een trema maar soms een koppelteken.
De reden was, is mij bij navraag wel eens gebleken (maart 2006), dat ‘geë-maild’ als consequentie had gehad dat men ook ‘gem̈‑bankierd’ had moeten voorschrijven (met een trema op de m van mobiel; inmiddels allang achterhaald door apps en smartphones) en dat stuitte op technische problemen. Daarom is het ge-e-maild en ge-m-bankierd geworden.
Daar zit ook wel weer wat in.
Terug naar mijn voorkeur voor het behoud van de th in bijvoorbeeld ‘algorithme’: in 1995 leed ik nog aan de naweeën van wat ik nu een volkomen foute houding vind: alles afmeten aan het Engels, het Engels zien als de maat aller dingen, vinden dat de regels in alle talen en spellingen hetzelfde moesten zijn. In het Engels is het rhythm, dus hoort het in het Nederlands rhythme te zijn. Dat vond ik toen.
Nu maar eens even checken of het allemaal wel klopt wat ik uit mijn hoofd beweerde over oudere spellingen, het zou niet de eerste keer zijn dat ik maar wat zwam:
Wat ik zou verwachten:
| 1954 | 1995 |
|---|---|
| theorie | theorie |
| thermometer | thermometer |
| rithme | ritme |
| algorithme | algoritme |
| logarithme | logaritme |
| arithmetica | aritmetica |
| asthma | astma |
| rheuma | reuma |
Hoe het echt is:
| 1954 | 1995 |
|---|---|
| theorie | theorie |
| thermometer | thermometer |
| ritme | ritme |
| algoritme | algoritme |
| logaritme | logaritme |
| aritmetica | aritmetica |
| astma | astma |
| reuma | reuma |
(In GB 1995 staat ‘het astma’, maar volgens mijn taalgevoel is dat een de-woord. De huidige online woordenlijst erkent dat ook.)
Citaat van de regels van 1954: blz. LI (ofwel 51):
“Rh
is overal vervangen door r (catarre, reumatiek, ritme
enz.).”
en:
“Th
wordt vervangen door t:
1. aan het eind van een woord, alsmede in buigingsvormen en
Nederlandse afleidingen daarvan: chrysant, chrysanten,
chrysantje, monoliet, monolieten, psychopaat, psychopaten,
telepaat, telepaten enz., doch telepat(h)ie, telepat(h)isch;
2. voor een medeklinker: antraciet, antropologie, astma,
astmatisch, atleet, etnograaf, etnografie, etnoloog, filantroop,
ritme, trombose enz.;
3. na f en ck: difteritis, diftong; autochtoon.
In alle andere gevallen wordt de schrijfwijze met t toegelaten.
De voorkeur wordt echter gegeven aan th: apotheker, methode,
neurasthenie, theologie, theorie enz., ook apoteker
enz.”
Die wijzigingen th=>t en rh=>r zijn dus al veel ouder dan ik dacht! Bij De Vries en Te Winkel in 1914 stond nog wel rhythmus (niet: rhythme), logarithme, rheumatiek (niet de verkorting rheuma).
Toen op basis van het Engels, nu eerder uit met de jaren groeiend conservatisme, vind ik die ouderwetse spellingen wel wat hebben, en tot mijn genoegen zijn die in de kunsttaal waar ik recent enthousiast over geworden ben, Interlingua, ook allemaal gehandhaafd: theoria, thermometro, rhythmo, algorithmo, logarithmo, arithmetica, asthma, rheuma.
Maar, heel opvallend, zenith is geen Interlingua, wel zenit. En dat is ook goed, want (tot mijn verbazing) blijkt die th in zenith nep!
Die is erbij verzonnen door Engelsen die dachten hun Latijn of Grieks te moeten verbeteren of een soortgelijke hypercorrecte gedachtegang. Kijk maar in de Wiktionary:
«From the Middle English cenyth, from the Medieval Latin cenit, a transliteration of the Arabic سَمْت (samt, “direction, path”) which is in itself a weak abbreviation of سَمْت الرَأْس (samt ar-raʾs, “direction of the head”).»
Nog interessanter en grappiger, uit de Nederlandse Wikipedia:
“waarbij de m [van samt; RH] in het Latijn per abuis als ni werd gelezen 1 ”
Samenvattend: ja, het Arabisch kent iets als de Engelse th, maar die zat niet in de oorsprong van het woord ‘zenith’, dat was gewoon een t.
Deelcitaat uit de vraag:
“Net als azimut(h) komt het woord uit het Arabisch.”
Klopt. Maar die th in azimuth blijkt net zulke flauwekul als in zenith: de oorsprong blijkt datzelfde Arabische woord samt, helemaal niet met een th maar met een gewone letter, klank en foneem t.
Nog eentje waar die th niet klopt: algoritme. Dat komt van de naam van een Arabische, pardon, Perzische wiskundige, en hij had een z in z’n naam, geen th, en in het Perzisch (Farsi) zat en zit ook helemaal niet zo’n klank.
Die wiskundige heette al-Khwārizmī.
In op het eerste gezicht maar niet werkelijk verwante woorden als logaritme en aritmetica is de oorspronkelijke th wel echt, want Grieks, van het woord αριθμός.
Het tegendeel van het zenit is het nadir, het punt niet recht boven je hoofd maar recht onder je voeten door de aarde heen en dan daar aan de andere kant aan de hemelbol.
Dit woord komt van het Arabische woord نَظِير. De d hierin komt van de emfatische zachte dh (ظ). Die is ook in veel moderne soorten Arabisch gesneuveld, vervangen door een emfatische d of z. Jammer. Unieke klank. Komt onder andere voor in de voornaam Hafid of Hafiz.
Zie vervolgartikel.