Stelling samen

6–8 januari 2014

Zomaar

Bij binnenkomst in de gemeentelijke bibliotheek liep ik tegen een prachtig vogelboek aan getiteld “De grote trek der vogels”. Het staat vol met meestal paginagrote kleurenfoto’s van grote vliegende, soms ook broedende en dansende vogels. Het ISBN van het Nederlandstalige boek is 90-5210-473-5.

Als makers staan vermeld
“Jacques Perrin
met teksten van
Jean-François Mogibeaux”
en een ondertitel geeft aan dat het boek “Van de makers van The travelling birds” is.

Ik meende dat dat een tv-serie was, maar het blijkt een film uit 2001, getiteld Winged Migration. Wat ik zag, was ook niet het werk van Bill Lishman, maar wel een of meer afleveringen van de in Nederland door de EO uitgezonden serie Earthflight.

Mooie beesten

Ik vind vogels, vooral grote watervogels zoals zwanen, al van jongs af fascinerend, en ook later noemde ik ze.

De daar bedoelde wilde zwanen, die een heel andere snavel hebben dan de knobbelzwanen die veelvuldig Nederlandse vijvers en sloten bevolken, schitteren op vele foto’s in het boek. Ik noem de omslag en de bladzijden (teruggeteld van 34) 15 en 22/23, dan 70/71, 93, 102/103 en 112, de uitvouwbladen tussen 128 en 129, en de pagina’s 152, 217, 219, 239 en 261. Die laatste bladzijde maakt deel uit van het ook zeer interessante en fraaie making of-gedeelte achterin het boek.

Koekoeken

Terug naar de eerste kennismaking in de bieb: ook weer zomaar, bij toeval, vielen me op blz. 36/37, bij de zeer interessante beschrijving van de koekoek – dat ze hun jongen door andere vogels laten opvoeden was me bekend, maar dat koekoeken ook trekvogels zijn niet – enkele bijzondere samenstellingen op. Verantwoordelijk voor de vertaling is, blijkens het colofon voorin het boek, Studio Imago te Amersfoort, meer bepaald Sabine van Humbeeck en Addy Koekoek (toepasselijke naam!):

“Ieder koekoeksvrouwtje parasiteert op één bepaalde soort, of het nu de heggenmus is of het winterkoninkje, het roodborstje of kwikstaartje, de rietzanger of de karekiet, of een andere zangvogel. De soorten vogels waarop de koekoek parasiteert worden geschat op enkele tientallen, en in alle gevallen legt de vrouwtjeskoekoek een ei dat sterk lijkt op dat van de betreffende soort. Deze selectieve nabootsing brengen de vrouwtjes op het nageslacht over, en zo ontstaan stammen van ‘koekoekskarekieten’, ‘koekoeksroodborstjes’ of ‘koekoeksgrasmussen’, die uitsluitend op die soort parasiteren en nooit op een andere.”

Samenstelling of stelling samen?

En nu kom ik op de kwestie die ik wilde aansnijden: volgens mij staan de samenstellingen hier verkeerd om. Bij het samengestelde Nederlandse woord ‘huisdeur’ gaat het om een deur met de specifieke eigenschap dat het de belangrijkste deur is van een huis.

Evenzo is een karekietenkoekoek een koekoek, die evolutionair aangepast is geraakt op het parasiteren juist op karekieten. Een koekoekskarekiet zou een karekiet zijn die is gespecialiseerd in het opvoeden van uit in hun nesten gedumpte koekoekseieren voortgekomen jongen. Maar ik denk dat de aanpassingen bij de koekoek zijn gebeurd (haar eieren zijn op die van de karekiet gaan lijken), niet bij de karekiet, omdat de karekiet evolutionair alleen maar nadeel van de gang van zaken heeft en de speciale karekietenkoekoek voordeel van het geïmiteerde eieruiterlijk.

Zou de vertaalfout (gesteld dat het dat is) misschien ontstaan zijn door invloed uit de brontaal? Ik dacht eerst aan Engels, omdat zo veel vertaalde boeken uit die taal vertaald zijn. Maar in het Engels werken samenstellingen in wezen hetzelfde als in het Nederlands, wat betreft volgorde (bepaling-hoofdwoord) en klemtoon (op eerste element). Alleen schrijven zij ze meestal los en wij vast.

‘Karekietenkoekoek’ zou overeenkomen met reed warbler cuckoo.

Maar de oorspronkelijke taal blijkt Frans en de originele titel Le peuple migrateur. In Romaanse talen zoals het Frans werken samenstelling (voor zo ver je ze zo mag noemen) net andersom. In het Portugees is een woordvoerder een porta-voz, letterlijk ‘draagt-stem’, niet stem-drager. Een Engelse web site of website is in het Nederlands ook een website maar in het Frans een site web. De kunsttaal Interlingua hanteert, als in wezen Romaanse taal, ook deze samenstellingswijze: men spreekt van een sito web.

Zou er in de originele Franse versie dan iets als coucous rousserolle hebben gestaan, wat abusievelijk is overgezet naar Nederlands “koekoekskarekieten” in plaats van ‘karekietenkoekoeken’?

Vervolgartikelen: Argos en Hij, de vogel.