Vier dagen terug zagen we op tv een reclame voor een of ander nieuw en erg slim en slank luidsprekersysteem. De spot eindigde met de raad:
“Bezoek een Bose®-dealer!”
Spontaan en synchroon lachten mijn vrouw en ik onafhankelijk van elkaar:
“Bezoek een boze dealer!”
Het verschil kun je horen, natuurlijk: het is ‘een BOse-dealer’, maar ‘een boze DEAler’. (Ik geef, zoals de lezer natuurlijk al lang begrepen had, de benadrukte, beklemtoonde lettergreep, die met een hoofdaccent, aan door vetdruk en in HOOFDletters.)
In taalkundige termen: de klemtoon is in het Nederlands distinctief. Die kan namelijk woorden onderscheiden die identiek zijn op de klemtoon na: VÓÓRkomen is iets anders dan voorKÓmen.
Maar die klemtoon draagt dus ook betekenis op een hoger niveau dan dat van een enkel woord. Eigenlijk gaat het dan om de plaats van een hoofdaccent tegenover dat van een nevenaccent: in ‘een boze DEAler’ ligt er nog steeds ook een klemtoon op de eerste lettergreep van ‘BOze’, maar die op de lettergreep DEA is sterker, zwaarder, nadrukkelijker.
De tendens die we hier zien moet al heel oud zijn, want niet alleen het Nederlands, maar ook het Duits en het Engels kennen het verschijnsel. Toch zijn die drie talen al zo’n 1000 tot ruim 1500 jaar geleden uit elkaar gegroeid.
De basisregel is dat in een samenstelling (vaak ontstaan uit twee zelfstandige naamwoorden (substantieven) – hoewel er andere typen bestaan) het eerste element beklemtoond wordt. Zetten we daarentegen een bijvoeglijk naamwoord (adjectief) en een zelfstandig naamwoord (substantief) achter elkaar, dan krijg het substantief het hoofdaccent.
Ik geef de KLEMtoon weer aan zoals eerder in dit artikel:
Nederlands: POPmuziek. Dat is een samenstelling.
Engels: POP music. Los geschreven,
maar dezelfde soort samenstelling.
Hoofdaccent op het eerste element van de samenstelling.
Nederlands: populaire muZIEK.
Engels: popular MUsic.
In beide talen een adjectief en een substantief,
los geschreven en met het hoofdaccent op de
beklemtoonde lettergreep van het substantief.
In het Nederlands en Duits schrijven we samenstellingen aan elkaar, in het Engels meestal los. Ik heb die regel nooit op school geleerd en maakte er tot ca. mijn 30ste jaar nog fouten mee. Nog steeds schijnen weinig mensen hiervan op de hoogte te zijn.
Het platform Signalering Onjuist Spatiegebruik (SOS) wordt niet moe hierop te wijzen.
In het Engels schrijft men samenstellingen, zoals ik al zei, meestal wel los. Maar de manier van combineren, en de plaats van de klemtoon zijn gelijk aan hoe het bij het Nederlands en Duits werkt. Het verschil is puur een spellingsconventie, niet een kwestie van taalsystematiek.
Er wordt wel beweerd dat de neiging tot het los schrijven van Nederlandse samenstellingen beïnvloed zou zijn door het Engels. Het is echter maar de vraag of dat klopt. In heel oude kranten (de Koninklijke Bibliotheek heeft er veel ingescand) uit bijvoorbeeld de jaren 10 en 20 van de vorige eeuw, zie je het verschijnsel ook al, vooral in de ‘kleine annonces’. Toch was de culturele invloed van Engeland en Amerika toen zwakker, denk ik, en die van het Frans en Duits sterker dan nu.
In gecompliceerdere situaties gaat de hier beschreven klemtoonregel niet altijd op. Ik heb daar ergens aantekeningen en discussie-e-mails over liggen. Als ik ze ooit terugvind, schrijf ik daarover misschien een vervolgartikel.
De taaladviesdienst van het Genootschap Onze Taal over samenstellingen.
Bose® is een gedeponeerd handelsmerk van Bose B.V., Nijverheidstraat 8, 1135 GE Edam.
De merken (internationaal, Europees en voor de Benulux) zijn terug te vinden in het register van het BOIP (Benelux Office for Intellectual Property – het Benelux merkenbureau).
Een artikel over in wezen hetzelfde onderwerp: Plasticzakken.
Copyright © 2012 R. Harmsen. Alle rechten voorbehouden, all rights reserved.