Ya ja es in uso!

Le 24 de februario usque le 1 de martio 2020

(Aviso quanto al stilo.)

Mi prime incontro con le parola io non me memora. Non es in le dictionarios de Piet Cleij. In le IED solo como un variante, sin un clar differentiation del signi­fi­cato. Ha io incontrate lo in mi prime periodo de interlingua, 2002–2004, o in le secunde e definitive desde le ultime mense de 2013? Si in le prime, io habeva tunc solo accesso informaticaisate a un dictionario germano-interlingua, via le pro­gram­ma Pardon per Softbear. Illo non multo me placeva, anque proque le par de linguas, le nederlandese essente mi lingua native, ben que io sape germano ben, non esseva optime. In retrospection iste carentia de ressources debe haber essite un factor importante in non ja tunc continuar con interlingua. In 2013 io habeva dis­coperite le dictionario compilate per Paul Denisowski, e le dictionarios de nederlandese e interlingua, in ambe directiones, de Piet Cleij, plus tarde anque via mi imitation e amelioration del interface de Paul. Tanto plus facile assi.

Le material in Pardon probabilemente habeva venite del dictionario de André Schild & Helmut E. Ruhrig, e le parola de facto es in illo. Isto non es le ‘ja’ german que corresponde a ‘si’ in interlingua e a ‘yes’ in anglese, ma un altere ‘ja’, que le dictionario Duden describe con: “3.a. drückt im Aussagesatz eine resümierende Feststellung aus, weist auf etwas Bekanntes hin oder dient der Begründung für ein nicht explizites Geschehen oder für etwas Allgemeingültiges; doch, bekanntlich”. Per me traducite in interlingua isto es: «In un proposition affirmative illo exprime un constatation resumente, indica alco cognoscite, o justifica un evenimento non-explicite o alco que vale generalmente; dunque, cognitemente».

In le nederlandese standard, le mesme parola ‘ja’ ha solmente le senso affirmative (anglese: yes, yeah), ma in dialectos in le est e nord-est de Nederland, de facto formas del lingua basse saxone (in le lingua mesme: Neddersassisch), le uso special como in germano anque existe.
(Addition le 30 de octobre 2022: via anque mi articulo del 19 de junio 2012, Alles kan – in nederlandese.)

Dunque le momento, desde le qual io sapeva del existentia del parola ora sub consideration, non es clar a me con precision, ma certe es que le 25 de junio 2014 io remarcava le uso del parola in le novella Le polyglotto involuntari, scribite per Marcus Scriptor (ver nomine: Kenneth Platter), novella que contine themas universal ma combinate in un maniera nove e unic. In illo le parola ‘ya’ mesmo occurre tres vices! Citationes:

“Esque ille la habeva dishonorate? Esque ille habeva passate al action plus rapide­mente? Ma illa ya habeva volite lo mesmo que ille!”

“Ille anque non voleva revelar proque ille mesme non habeva prendite le antidoto. Forsan ille voleva viver eternemente? Ille ya habeva un vita confortabile e deveniva un experto de linguistica.”

“Ille lo habeva apprendite in solo un vespere in septembre 1964 in un bibliotheca in Nove York, ubi ille habeva trovate un manual. Ille tunc ya jam cognosceva tote le linguas fonte, e tamben le latino e le greco, ergo le studio esseva como un joco infantil.”

Io crede, ma sin haber notate le ubicationes exacte, que le redactrice e traductrice svedese Pian Boalt anque ha usate le parola ‘ya’, probabilemente como traduction directe de occurrentias de ‘ja’ in germano in le libro original de 1931, “Schloß Gripsholm” (titulo in le orthographia de tunc; hodie Schloss), per Kurt Tucholsky. In interlingua illa dava al libro le titulo Le palatio Gripsholm. Pian Boalt es anque le compilatrice del voluminose dictionario svedese-interlingua.

‘Ya’ es un exemplo del categoria de parolas appellate ‘particulas modal’. Parolas de iste typo non refere a cosas, actiones, proprietates e situationes concrete e tangibile, ma da al phrase un nuance, un emotion, un atmosphera, que pote esser dif­fi­cile a describer. Parlantes del linguas que los habe, comprende los ex ex­perien­tia. Certe linguas, como le germano e nederlandese, ha multe particulas modal, alteres minus. Le linguas que los habe, sovente non habe le mesmes, assi que explicar particulas del germano in nederlandese, o vice versa, non es facile ben que le linguas es intimemente cognate. Illo anque explica proque duo tal parolas german, überhaupt e sowieso, es anque in uso in nederlandese.

Le Wikipedia in varie linguas (francese, germano, anglese, nederlandese) explica multo. Iste ligamine va a un sito in e sur le nederlandese. Un del exemplos ex­pli­cate es un crito de un inseniante a un alumno inattentive: “Luister nou toch gewoon eens even!” In illo, solo le imperativo “luister” ha un significato con­crete, ‘ascolta’. Le altere non minus que cinque parolas es omnes particulas modal.

In nederlandese io es inclinate a traducer interlingua ‘ya’ e germano ja como immers. Le spisse dictionario unilingue nederlandese Van Dale explica lo con: “ter aanduiding dat men het gezegde als juist of algemeen erkend beschouwt, syn. ‘toch’”, in mi traduction in interlingua: pro indicar que on considera le dicite como juste o generalmente recognoscite, synonymo toch. Le exemplos in le dictionario (in iste senso; il ha quatro in total) fini in un signo de interrogation, e assi, como io lo senti, exprime anque un desiro, un spero, que sequerea un confirmation de alteres. Un desiro de supporto, ex incertitude.

Immers non es un parola colloquial e quotidian, potius solemne o formal. In un memoria mie io ambula a mi schola, que esseva in le mesme avenue que le edificio de appartamentos ubi nos viveva, ma con un differentia de 187 in le numeros de casas. Io sovente pensava, super le vita, super que esseva juste a facer e que non, in phrases complete, que includeva le parola ‘immers’. Inusual pro un garson de forsan 10 annos. Io vergoniava me de illo, pensava que alteres se riderea de me si illes lo sapeva. Hodie non. Io era qui so, jam tunc.

Piet Cleij non traduceva immers como ‘ya’, le parola mesmo non occurre in su dictionarios del toto! Lo que il ha in su dictionario nederlandese-interlingua es le exemplos:
[nl] Hij komt immers morgen.
[ia] Pois que ille veni deman.
[ia] Ille veni deman, nonne?
Anque possibile, in mi opinion:
[ia] Ille ya veni deman.
o:
[ia] Ille ya veni deman?

E il ha:
[nl] Hij geeft veel, hij is immers rijk.
[ia] Ille da multo, pro que ille es ric.
Anque possibile:
[ia] Ille da multo, ille ya es ric.

Le connexion inter ‘ya’ e ‘nonne?’ ha venite anque a me, le 16 de julio 2019: ambes exprime le mesme dubita, e desiro de confirmation, ma con un syntaxe differente, un placiamento differente del parola.

Es le parola ‘ya’ vermente international? Es su inclusion in interlingua justificate per le famose ‘regula de tres’? Io crede que non. Inter le linguas de controlo en, fr, it, es/pt, de e ru como io sape illo solo existe in germano. Foras de istes tamben le esperanto lo habe (scribite como ja), obviemente ex le germano. Le Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto (Plen Dictionario Illustrate de esperanto) lo describe con: “Partikulo, uzata por akcenti, emfazi la realecon de ideo entenata en frazo aŭ en vorto”, o in interlingua: «Particulo, usate pro accentuar o sublinear le realitate del idea contenite in un phrase o parola». In mi opinion iste definition non es adequate, compara con lo que ja es explicate in alto.

Le Reta Vortaro (Internet Dictionary) ha “Konjunkcio insiste indikanta jam konatan motivon aŭ kaŭzon”, que io trova melior; e como traductiones anglese “after all, decidedly, indeed, surely)”, del qual io trova le prime le melior.

Middelkoop (1971) traduce le esperanto ja al nederlandese como zeker, immers, wel, del qual zeker (certe) non me place, proque ja/ya exprime le incertitude, non le certitude. Forsan un puncto interrogative explicite es assumite, alora le tra­duc­tion pote esser correcte.

Un parola ya (assi scribite) existe in occidental/interlingue, traducite per ja in esperanto. Vide anque §98 in le grammatica de iste lingua, per F. Haas. Viste iste orthographia ya, occidental pote ben haber essite un del major fontes del parola ‘ya’ de interlingua!

Notabilemente, le IED (Interlingua-English Dictionary) non mentiona ‘ya’ como un parola separate, ma solo como un variante de ‘jam’ e ‘ja’, mira ya.

Le 15 de junio 2019, durante que io travaliava a un nove modellage del Gram­matica bilingue (i.e. le Interlingua Grammar de 1951, con un traduction a in interlingua, latere a latere), a mi surprisa, assumente que era le prime viste que io lo videva, ben que provabilemente (non solo probabilemente) il era le secunde, io videva que in le lista de particulas grammatic ‘ya’ ES mentionate con un senso differente que ‘jam’ (‘ja’ non es la), nam lo de “indeed, certainly, of course”, e con le exemplo “ya (io lo crede): (I) do (believe it) (num non deberea illo esser ‘I do (believe it)’ pro esser anglese correcte?).

Post inspection plus proxime, le IED tamben ha un senso simile, “indeed, surely”, ma listate con ‘jam’, non con ‘ya’. Comocunque, le IED e le IG non son perfectemente consistente, cosa que non pote esser un ration pro objurgation, considerante le enorme labor que Blair, Gode e alteres ha exequite. Ha vos examinate con attention le composition del IED, edition 1971 (originalmente 1951)? Non solo ha il tote iste multe parolas con lor traductiones, ma le radices es distinguite del affixos per monstrar le ultimes italicamente! Exemplos: florer, florescer. Que travalio voluminose e meticulose!

Retornante al question, si ‘ya’ in le senso special hic discutite ha le supporto de bastante linguas fonte de interlingua, io dice: no, germano, esperanto e occidental non es un combination valide. Le regula de tres exige tres linguas, ma non accepta istes. In isto io es satis fidel al autoritate e principios. Io accepta generalmente lo que es in le IED e le dictionarios de Piet Cleij, e non multo plus. Io crede que le regula de tres es un multe bon principio, que ha facite interlingua tan usabile e belle como es. Ma pro me tal principios non es regulas rigide, que debe valer in 100,00% del casos. Le regula de tres ha generate un grande e bon vocabulario, ma falle in alcun casos in le qual le linguas fonte es troppo divergente. Pro isto io non me oppone al addition de un micre quantitate de parolas ex linguas como le latino, esperanto e occidental, que face le lingua ancora plus forte, robuste e flexibile.

E io ha ja usate le parola. Citationes de me mesme:

Le 12–20 de julio 2014: Disappunctamento e discontento. Le pensamento: “Politicos ya non facera lo que illes promitte.”

Novembre 2015: In ultra, an il non debe ser simplemente ‘usam’, le indicativo del verbo ‘usar’? Proque usar un conjunctivo (subjunctivo)? Le populos ya realmente usa ille parolas? Le formation de un lingua e le selection de parolas pro illo es incerte, ma non le uso actual. Le uso es facto e realitate.

Le 11 de martio 2016: Illo ya non es astute, o es? [...] Nam isto ya non es astute!

Le 5–8 de septembre 2017: Lamentabile, nonne? In le anno 2017 il deberea ya ser possibile realisar un unda verde in duo directiones, e alsi donar stratas lateral luce verde dependente del presentia de traffico, con pedones que transversa securmente, e tamen fornir un corridor verde al vehiculos del policia, pumperos e ambulantias?

Le 19 e 20 de martio 2019: In mi sito web, io scribe in nederlandese sur themas restringite a mi pais e nostre cultura. Pro themas international io ha usate le anglese. Ma io ha ora un poco perdite le interesse pro le anglese, le anglese me tedia. Ja tante personas scribe ya in anglese, multes melior que io. Que ha io a adder?

Le 8–16 de julio 2019: Quando nos percurre le Bases da ortografia portuguesa, nos vide multo tractos del orthographia moderne del portugese (sia pre-accordo de 1990, sia post-accordo, le differentia ya es minime):

Un anticlimax: an non existe le senso modal anque in linguas romance? Larousse: “Marque un certain degré non négligeable en renforçant une constatation : Arriver cinquième, ce n'est déjà pas si mal.“ Diccionario de la lengua española de la Real Academia española: “5. adv. Finalmente o últimamente. Ya es preciso tomar una resolución.”, e: “8. adv. Usado para conceder o apoyar lo que nos dicen. Ya se ve. Ya entiendo.“ In portugese illo non sembla exister: Priberam e Porto Editora. Le italiano io non ben comprende: De Mauro.

Io non es secur que iste usos trovate es le mesmes que lo del germano e esperanto ‘ja’ e occidental ‘ya’. Ma si si: germano, francese, espaniol; tres linguas, basta. Le parolas germanic e romanic es cognate, dice le Wiktionary, via un origine indoeuropee commun. Ergo le parola es valide in interlingua. Totevia, alora il non ha un fundamento pro differentiar inter le formas, pro dar le senso modal solo a ‘ya’ (Grammatica) o a ‘jam’ (IED), e le sensos temporal solo a ‘jam’ e ‘ja’. Alora mi titulo, super le uso practic como un argumento possibile pro le validitate de parolas e sensos in interlingua, poterea tanto ben haber essite ‘Ja ja es in uso!’ o ‘Ya ya es in uso!’ e assi devenite incomprehensibile.

Le ‑m de ‘jam’ es presente in nulle lingua romanic. Proque alora in le IED ‘jam’ es le sol forma que NON es clausurate in parentheses quadrate? Forsan pro le mesme ration que face ‘littera’, e non ‘lettera’ (anque hic)), le prototypo pro le francese ‘lettre’, le anglese ‘letter’ e le italiano ‘lettera’? No, la le ration es le existentia del parolas ‘literal’ e ‘litteratura’. In ille debatto (Qui besonia Interlingua?, Ingvar Stenström, Discurso al 15e Conferentia International de Interlingua, subcapite Prototypismo in absurdum) io prefere ‘littera’ pro e le senso ‘character’ o ‘typo’, e le senso ‘epistola’, como es in le IED, e con le argumento que le linguas fonte anque non ha parolas distincte pro illos. Al mesme tempore io prefere usar ‘ya’ con le senso modal, e ‘ja’ (quasi nunquam ‘jam’) con le senso temporal. Io es inconsistente, e io admitte lo.

Si ‘jam’ es le prototypo latin, proque on usa in illo le littera ‘j’, que in interlingua, francese e portugese sona como [ʒ]? Proque non vermente usar le forma latin, e scriber ‘iam’ o ‘yam’ pro honorar le pronuncia probabile latin? Ancora io non comprende le methodo del prototypos, e io dubita si illo es vermente methodic e scientific. Al minus, in ambe subphrases in tote le detalios.

Al fin un remarca super mi titulo (idea del 23 de februario 2020): ‘Ya ja es usate!’, o melior ‘Ya ja es in uso!’. ‘Ja ya es in uso!’ sonarea melio e serea plus facile a pronunciar, secundo mi sentir, ma mi instincto linguistic, que forsan es solo valide pro linguas germanic como le nederlandese (‘al immers’ es impossibile, solo ‘immers al’ es correcte) le ordine de adverbios debe esser model-temporal, ergo ‘Ya ja …’. Nonobstante, con le argumentation in alto que tote le variantes jam/ja/ya poterea haber ambe sensos, ‘Ja ya es in uso!’ tamben serea valide, con ‘ja’ significante ‘es ver, nonne? admitte lo!’, e ‘ya’ exprimente ‘in momentos in le passato’. Ma illo serea difficile a comprender.

Nota redactional: iste articulo io ha scribite in un stilo differente del usual: il non ha subcapites, le paragraphos es longe, e le phrases longe e complicate. Con le exception del subcapites io non ha facite lo con intention, sed isto ha resultate de mi desiro de non deber restringer me iste vice. Io voleva lassar me ir (in nederlandese: ik wilde me laten gaan); ma forsan illo non es un expression valide in interlingua. Consequentemente, mi articulo non es apte pro comenciantes de interlingua. Non un problema, proque le thema del articulo anque a pena es relevante pro illes.