Contento
Nil nisi bono
Le philosophia de interlingua
Esperanto arbitrari
Litteras e letteras?
Milliardos e billiones
Serrar o cerrar?
Nove e novem?
Attaccar e attachar?
Qui?
Le 28–
Del mortos nil nisi bono, de qui es morte solo bon cosas sia dicite, e Ingvar Stenström (19-05-1928 – 19-12-2021) ha facite multissimo pro le divulgation e promotion de interlingua. Tamen il non es necesse sempre concordar, mesmo non con le gigantes. E il ha punctos sur le qual io ha un altere opinion, con argumentos.
Il es cognite, ex su e-postas e anque ex le discurso presentate per Ingvar Stenström durante le 15te Conferentia International de Interlingua in Gdańsk, Polonia, le 1 de augusto 2001, Qui besonia Interlingua?, sub “Prototypismo in absurdum”, que ille favorisava distinguer inter duo formas de parola:
Nec le IED nec Piet Cleij supporta iste distinction.
In “Qui besonia Interlingua” Ingvar scribeva e orava:
“Io comprava IED
[Interlingua-English Dictionary; RH]
in 1952. Lo studiava durante duo annos (!) con interesse —
e a vices con disgusto. Secundo illo billion poterea
significar o mille milliones o un million de milliones!!
A ille tempore io comenciava mi studio universitari de
phonetica e linguistica general e concludeva: Un tal "lingua"
non pote functionar.
Prototypismo in absurdum
Attaccar, "to attack", es clarmente distinguite in significantia
de attachar, "to attach": In IED attaccar poteva haber ambe
significantias. Serrar es "to saw" e "to lock". In altere
casos IED assigna a littera que ha un signification totalmente
international de "signo alphabetic" (literal, litteratura etc), etiam
le signification de "epistola", benque lettera es le denominator
commun del linguas de fonte. (E benque littera in le singular nunquam
ha significate "epistola" in latino classic!)”
[Fin del citation]
Le reservas que Ingvar habeva contra iste exemplos es reservas contra duo phenomenos que occurre in cata lingua natural:
(De facto su reservas contra le synonymia non es in le passage que in alto io citava, ma es in altere partes de Qui besonia Interlingua?.)
Interlingua es un lingua artificial, que deliberatemente es derivate, in un maniera systematic, de linguas natural. Le consequentia de isto es que, como in cata lingua natural, anque in ille linguas de controlo portugese, espaniol, italiano, francese, anglese, germano e russo, tamben in interlingua existe un certe mesura de synonymia e homonymia.
Qui non vole acceptar lo, o accepta lo in certe casos ma non in totes, de facto non accepta interlingua como illo es, e desira un altere lingua auxiliar. In esperanto le designator ha essayate evitar, o al minus reducer, le synonymia e homonymia, facto que in mi opinion face iste lingua apte pro textos seriose e precise, ma multo minus pro multe formas de litteratura e cabaret, que pote utilisar jocos de parolas, e un dosage conscientiose de exactitude e incertitude, de claritate e mysterio, del manifeste e implicite, de factos e sentimentos.
Interlingua, in mi opinion, es un melior lingua pro litteratura que esperanto.
Un exemplo como esperanto reduce le homonymia, ignorante factos etymologic del linguas del qual illo deriva su vocabulos, es in le verbos trinki e drinki. Trinki, derivate del germano e yiddish, ha un significato neutral, lo de ingerer materiales liquide via le bucca. Aqua, lacte, succo, limonada, cola. Sed drinki, derivate del anglese e nederlandese, in esperanto ha un significato negative: Plezurcele trinki alkoholaĵojn en nemodera kvanto, ergo amar le bottilia, prender bibitas alcoholic sin necessitate biologic, e in quantitates non moderate.
Le etymologia de ambe parolas es exactemente le mesme. Le ‘t’ de trinki veni de un mutation de sono systematic in un branca del linguas germanic, nam lo del vetule alte germano. Usar ambe parolas con un differentia de significato es un maniera arbitrari de colliger vocabulos, que es adequate pro esperanto, ma non pro interlingua. Pro arrivar a un tal distinction, pro interlingua il debe haber un clar base in le linguas fonte, le linguas de controlo, in le etymologias. Si un tal base non existe, le distinction es invalide, e on debe acceptar le homonymia.
Altere exemplos in esperanto:
Le Introduction al IED discute le “peculiaritates” del linguas individual in un phase quando le scopo es determinar le forma de parolas, non decider si illos es parte de interlingua, o que es su significato.
Homonymia, si non es extreme, in le practica del uso de linguas non es un problema: le contexto, e anque le cognoscentias extralingual del lectores o ascoltatores, quasi sempre disambigua: si io traduce ex le germano (ubi Brief e Buchstabe es parolas clarmente distingite) que alcuno ha justo finite un littera, nemo pensa que ille es un funditor de characteres in un imprimeria antique, o que ille es un creator de un typo de characteres, un font, pro usa con computatores.
Totes comprende immediatemente que illo tracta de un message scribite pro inviar lo. Proque solo iste signification es appropriate in le situation, le periodo e le contos de iste autor, Franz Kafka.
Vamos ora vider si il existe un ration objective de character etymologic, pro distinguer in interlingua duo parolas, ‘litteras’ e ‘letteras’. Vamos considerar le parolas in le septe linguas de verification.
Pro le senso ‘character’:
| lingua | parola |
|---|---|
| portugese | letra |
| espaniol | letra |
| italiano | lettera |
| francese | lettre |
| anglese | letter, character |
| germano | Buchstabe |
| russo | буква |
Pro le senso ‘epistola’:
| lingua | parola |
|---|---|
| portugese | carta; letras |
| espaniol | carta; letra |
| italiano | lettera |
| francese | lettre |
| anglese | letter |
| germano | Brief |
| russo | письмо |
Quanto al eligibilitate: in espaniol e portugese, le parola normal pro le senso ‘epistola’ es ‘carta’. Nonobstante remane tres linguas: italiano, francese e anglese. Le senso ‘signo alphabetic’ ha un supporto imponente: cata un del quatro unitates linguistic ha le parola in iste senso.
Le etymologia de iste parola es simplice: le anglese lo ha del francese, e in tote le altere linguas le parola es le disveloppamento natural del latino ‘littera’. (Le etymologia de isto es incerte, ma interessante. Si ‘littera’ vermente veni, via le etrusco, del greco διφθέρᾱ, nos vide un transition de ‘d’ a ‘l’ que ha anque occurrite con le latino ‘dingua’ > ‘lingua’, e, in le altere direction, con espaniol ‘dejar’ e portugese ‘deixar’, cf. interlingua ‘lassar’. Ma io digrede. Vamos remaner con le thema.)
Ingvar Stenström habeva ration: tote le linguas de controlo ha un forma con le littera ‘e’, non ‘i’. Ma si illo justificava un forma prototypic in interlingua que anque haberea un ‘e’ (quod non, vide infra), isto valerea pro ambe sensos del parola, e pro le epistola, e pro le character de un alphabeto. On non pote justificar con isto usar ‘lettera’ pro le message scribite, e ‘littera’ pro le signo, proque un tal distinction non se monstra in le linguas fonte. E in interlingua existe solo lo que ha un base in linguas fonte.
Ora que es le vocal correcte, ‘e’ o ‘i’, e proque? Isto nos pote leger in le Introduction al IED, le capitulo: “Forma de parolas international in series derivational”. Plus in infra le parola o parolas ora in discussion es mesmo directemente mentionate. Io cita le anglese original, ma le traduction es anque disponibile:
“Blurred series like English letter-literal or publish-publication emerge in the international vocabulary in clear continuities as littera-litteral, publicar-publication.”
Ergo il es 100% clar que le parola correcte, in tote su sensos, in interlingua es ‘littera’, non ‘lettera’. Isto seque del parolas derivate que le IED mentiona:
“litteral; litterari; litterate – illiterate; litteratura; alliterar &; obliterar &; cargalitteras etc.”
Io pote solo concluder que Ingvar Stenström non habeva comprendite le methodo pro extraher le vocabulario de interlingua, como describite in le Introduction al IED. O ille lo habeva comprendite, ma non voleva resignar se al consequentias.
Pro concluder iste subcapitulo, un subcitation ex Qui besonia Interlingua?:
“(E benque littera in le singular nunquam ha significate "epistola" in latino classic!)”
Isto es ver, le singular non, ma le plural si. Sed isto es irrelevante. Nam le parola de interlingua ‘littera’ non es le parola del latino. Es le prototypo derivate del formas in le linguas de controlo, que habe ‘e’, ma in interlingua con ‘i’ proque iste vocal es presente in numerose parolas derivate, como listate in supra. Non es le parola individual que conta, ma le familia de parolas.
De novo un citation partial de Ingvar Stenström:
“[...] IED [...] Secundo illo billion poterea significar o mille milliones o un million de milliones!! [...]”
Io concorda que isto es un problema. Non un problema in interlingua, ma in le linguas fonte. Il ha un systema curte e un systema longe pro indicar grande numeros. In le systema curte, billion es mille milliones e un trillion un million milliones, etc. Con cata numero sequente veni un extra factor mille, o 10 al tertie potentia.
In le systema longe, mille milliones es un milliardo, e un billion es million milliones. Con cata numero sequente veni un extra factor million, o 10 al sexte potentia.
Paises e linguas continental europee traditionalmente sequeva le systema longe. Le anglese american usa le systema curte. Le anglese britannic originalmente era continental in iste respecto, ma ora on usa in ille variante, certo in publicationes financiari, anque le systema curte del americanos.
Io vide que, como Ingvar signalava, le IED es ambigue, sed le IG (Interlingua Grammar) seque explicitemente le scala longe, que non es hodie usual in le mundo financiari.
In mi opinion multe solutiones facile es possibile. On pote clarmente indicar, pro un publication o gruppo de publicationes, qual systema on usa. Quando on scribe super grande interprisas o super paises, bancas central, etc., on pote presentar amontas in tabellas, e adder un legenda dicente “tote le amontas es in milliones de dollars” o “[...] mille milliones de euros”, etc. Assi le amontas es parve, inexacte, nam rotundate, e clar.
On poterea anque facer in textos financiari lo que es routinari facite ja multe tempore in textos de physica e technica: 5 M£ es cinque million de libras sterling, 100 G$ es cento milliardos de dollars, 1,2 T€ es un comma duo tera-euros, o 1200.000.000.000 euros. Anque con codices ISO pro valutas, MGBP, GUSD, TEUR?
Ingvar Stenström scribeva e orava:
“Serrar es "to saw" e "to lock".”
Ver. On poterea describer le duo significationes in interlingua como
In le espaniol e portugese moderne, remarcabilemente le secunde signification es scribite con c-, non s-. In espaniol iberic, e in dialectos portugese nordic, isto indica anque un differentia sonic, alterubi non. (In portugese le verbo ‘fechar’ es plus usual, ma ‘cerrar’ anque existe.)
Tamen le origine de ambe significationes es in parolas del latino
con s-, ma le differentia esseva in -rr- o -r-. Nam
io vide, pro serrar in portugese:
“From Old Portuguese serrar, from Latin
serrāre,
present active infinitive of
serrō (“I saw”),
from serra (“saw”).”
e pro cerrar in espaniol:
“From Old Spanish, from Vulgar Latin serrāre
(“close, shut”), from Late Latin serāre, present active
infinitive of
serō (“fasten, bolt”), from Latin sera (“bolt,
cross-bar”) [...]”.
Pro senso 2, lo del anglese to lock, il ha bastante supporto: italiano serrare, francese serrer, espaniol e portugese cerrar. Mesmo on poterea ligar le anglese serry.
Sed senso 1? Espaniol e portugese serrar, forsan anglese serrate. Duo unitates non basta. Nam le italiano segare e francese scier ha lor origine in le latino secō, que, con le supporto, via le proto-indoeuropeo, del germano sägen e anglese to saw ja ha generate interlingua ‘secar’. Sed to cut e to saw non es le mesme operation.
Qui sape, pote dicer lo. In caso de dubita, io dice: seque lo que Alexander Gode admitteva in su IED, e Piet Cleij in su dictionarios. Mesmo si illes non ha ration, assi on usa parolas e significatos que lectores e auditores pote trovar. Ergo interlingua ‘serrar’ retene su duple significato.
Vamos perscrutar le formas in le linguas fonte de interlingua, pro le numero 9 en pro le adjectivo con le senso ‘non vetule; juvene’.
| lingua | 9 | singular | plural | ||
| masc. | fem. | masc. | fem. | ||
| portugese | nove | novo | nova | novos | novas |
| espaniol | nueve | nuevo | nueva | nuevos | nuevas |
| italiano | nove | novo | nova | novi | nove |
| francese | neuf | neuf | neuve | neufs | neuves |
| anglese | nine | new | new | new | new |
In francese, le parola usual es nouveau. Neuf ha un senso plus forte que nouveau.
Le pronunciation del francese neuf e neufs es equal.
Que in anglese le quatro formas es identic, como es le caso con tote le adjectivos in iste lingua, es le ration que interlingua anque non ha un distinction inter masculin e feminin, e in le adjectivos anque non inter singular e plural.
Nos vide que in portugese, espaniol e anglese, tote le formas del adjectivo es differente del numeral 9. In italiano, un forma es equal e tres differente. Le situation in francese scripte es le mesme; in francese parlate, duo formas es differente e duo equal.
Etymologia del formas in le linguas romance: le numeral veni del latino novem, le adjectivo de novus in iste mesme lingua. Ambe formas duce regularmente a un forma ‘nove’ in interlingua: le -m al fin de novem es retenite in necun del linguas fonte de interlingua. Desinentias de adjectivos como -a e -o es routinarimente neutralisate a -e in interlingua.
Isto ha qua consequentia que le parolas deveni identic in interlingua, ergo a vices ambigue, ubi le contexto non sufficientemente supporta un clar distinction. In le linguas fonte, in tote le formas grammatical, o al minus in alcunes, le parolas es differente, lo que reduce le chance de ambiguitates e miscomprehensiones.
Ab motivos practic on poterea alterar un del parolas, pro crear in interlingua un situation similar a illo in le linguas fonte. E isto on ha facite: in le communitate de parlatores de interlingua il es ora usual usar pro 9 le parola ‘novem’, non plus ‘nove’ como prescribe le IED.
Un tal disambiguation es differente que in le caso de ‘littera’ e *‘lettera’, proque le prime crea un distinction que existe in le linguas fonte, e le ultime un que non ibi existe. Tamen le Introduction al IED, que es le description del methodo de extraction de vocabulario pro interlingua, non contine un stipulation del typo hic applicate. Un application stricte del methodo pote assi solmente ducer a ‘9 = nove’, non a ‘9 = novem’.
Vide le proxime parte del articulo.