Aan het eind van het jaar 2000 – de precieze datum valt niet meer te achterhalen – stipte ik voorzichtig enkele puntjes aan in de cd “Cristina Branco canta Slauerhoff” die volgens mij niet helemaal klopten. Een deel van mijn kritiek gold de voordracht door Cees Nooteboom van een gedicht van genoemde auteur Jan Jacob Slauerhoff. Dat over de uitspraak van het woord “Engeitado” of ‘Enjeitado’ hou ik staande (hoewel, zou Slauerhoff dat zelf wel goed gedaan hebben?), maar eergisteren, bij de research voor mijn recensie van Carminho, zag ik bij toeval dat mijn overige kritiek op Nooteboom onterecht was.
Ik vond namelijk de originele weergave van het gedicht bij de “digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren”, de dbnl. Ik schreef 22,5 jaar geleden “Dat staat er gewoon niet”. Nou, dat staat er wel degelijk. Nooteboom las het precies zoals Slauerhoff het schreef. Hem valt dus niets te verwijten.
Slauerhoff voegde in zijn Nederlandse gedicht als sfeertekening en couleur locale zinnetjes toe, in het Spaans, niet in het Portugees. Kennelijk wist Slauerhoff niet goed weg met Portugees, en/of was hij niet goed op de hoogte van de verschillen tussen beide talen.
Nou ja, in het Spaans, bijna dan, want “dor” is wel een Portugees woord, dat luidt in het Spaans ‘dolor’. In de loop van de evolutie van het Galicisch/Portugees zijn n’en en l’en tussen klinkers weggevallen.
Ook “tudo” is Portugees, geen Spaans. In het Portugees is er verschil tussen het zelfstandig gebruikte ‘tudo’ (Nederlands: alles) en het bijvoeglijk gebruikte ‘todo/toda’ (Nederlands: alle). In het Spaans is het zelfstandig gebruikte woord ook ‘todo’.
Even de puntjes op de i: wat staat er nou precies waar?
In het tweede couplet:
| Tekst van Slauerhoff | ‘La vida es inmensa tristura’ |
| Voordracht van Cees Nooteboom | ‘La vida es inmensa tristura’ |
| In Nederlandse tekst in tekstboekje in cd-doos | “A vida é immenso tristura” |
| In Portugese vertaling in tekstboekje in cd-doos | “A vida é imensa tristura” |
In het zesde en laatste couplet:
| Tekst van Slauerhoff | ‘tudo es dor’ |
| Voordracht van Cees Nooteboom | ‘tudo es dor’ |
| Nederlandse tekst in tekstboekje in cd-doos | “tudo é dôr” |
| Portugese vertaling in tekstboekje in cd-doos | “tudo é dor” |
We zien dat in het tekstboekje de Spaanse teksten verportugeesd staan weergegeven. Links in een oudere Portugese spelling (immenso, dôr), rechts in de moderne (imensa, dor), met correctie van het kennelijke tik- of scanfoutje in het mannelijke “immenso” bij het vrouwelijk “tristura”.
Misschien was dit een keuze van mensen binnen het project “Cristina Branco canta Slauerhoff”? Daar zou ik begrip voor kunnen opbrengen: als het idee is ‘Slauerhoff had wat met Portugal, dat blijkt uit zijn gedichten, laten we er een paar in het Portugees laten vertalen en door een goeie Portugese zangeres met band laten uitvoeren!’, dan is het gegeven dat Slauerhoff geen Portugees kende en de zogenaamd Portugese zinnetjes half in het Spaans schreef, eerder storend dan relevant.
Er toch de nadruk op leggen, zoals ik nu weer doe, kan sfeerbedervend werken. En bij die cd draaide alles om sfeer.
Het kan ook zijn dat de gedichten zoals afgedrukt zijn overgenomen uit een andere editie dan die de dbnl gedigitaliseerd heeft. De dbnl houdt zoveel mogelijk de eerste of wetenschappelijke editie aan.
Dan nog iets dat me in 2000 niet was opgevallen. Citaat uit het derde couplet:
De vrouwen die visch verkoopen
En de wezens die niets meer hopen
Dan een douro meer, voor een keer,
Douro ken ik als de naam van de rivier (in het Spaans: Duero), maar is het ook een munt, zoals in deze context zou passen? Misschien van d’ouro, d’oiro, ‘van goud’, een gouden muntstuk? Goud is duur, dus dat zou wel veel zijn, om aan een bedelaar of visvrouw te geven?
In het web kan ik niets vinden over zo’n muntstuk. Heel lang, tussen 1430 en 1911, was de Portugese munt de real, de koninklijke. Daarvoor was er een pond, libra, verdeeld in 20 soldos, die ieder weer de waarde van 12 dinheiros hadden. Dinheiro is in het Portugees nog altijd het algemene woord voor ‘geld’.
Die onderverdeling in 20 en 12 kennen we van het Verenigd Koninkrijk tot in de jaren 1970, toen er 12 pennies in een shilling gingen en 20 shillings in een pond. Maar ze blijkt veel ouder, zegt de Wikipedia: de Romeinen deden het al zo.
In 1430 werden 840 dinheiros 1 real. In 1911 werden 1000 réis 1 escudo, die daarom nog lang ook wel milréis werd genoemd. Réis is het meervoud van real, weer met zo’n zoekgeraakte l tussen klinkers); een variant is reais, nog steeds het meervoud van de huidige Brazilaanse munt, ook weer real genoemd.
In 1999 waren die 1000 réis in een escudo door voortgeschreden inflatie nog maar 1 Duitse Pfennig waard, reden waarom men voor wat grotere bedragen sprak van contos. Eén conto was 1000 escudos, ooit een miljoen réis, ofwel na invoering van de euro tegen de koers van 200,482, vrijwel 5 euro.
Tja, inflatie. Eén euro is ruwweg 200 escudos, 1 escudo is 1000 reis, 1 real is 3,5 libra ofwel 3,5 x 240 = 840 dinheiros. Dus 1 dinheiro uit 1433 staat gelijk aan 0,0000000059523809595 euro. Anders gezegd, er zouden 168.000.000 dinheiros nodig zijn voor 1 euro. Als ik voor het gemak de waarde van een euro nu gelijkstel aan die van een libra (pond) toen, dan is de inflatie een factor 700.000 geweest over 2023 min 1433 is 590 jaar. Dat komt neer op iets meer dan 2,3% gemiddeld per jaar. Helemaal niet veel eigenlijk.
O ja, toch weer kritiek, want zo ben ik: Nooteboom sprak douro uit als Nederlands doe-roo, maar voor zover het een Portugees woord is, of was, zou de correcte moderne uitspraak net andersom zijn, doo-roe.
Ik kreeg een tip dat tot de invoering van de euro ‘duro’ een Spaanse munt was ter waarde van 5 peseta. Klopt ook. Dit kon wel eens de oplossing van het raadsel zijn. Nu ik al vaststelde dat Slauerhoff meer Spaans dan Portugees kende, vind ik het best aannemelijk dat hij met “douro” inderdaad die Spaanse munt bedoelde, de naam foutief verportugeesde, en dat Cees Nooteboom het vervolgens, ook in dit geval, wel degelijk goed uitsprak, namelijk zoals Slauerhoff het bedoeld had.
Ertegen pleit dat in Slauerhoffs tijd zo’n duro waarschijnlijk een aanzienlijke waarde had. Het lukt me niet te achterhalen wanneer Slauerhoff precies in Portugal vertoefde, of wanneer het betreffende gedicht geschreven is – de site dbnl.org citeert een postume bundel uit 1947). Maar als ik 1928 hanteer op deze site, vind ik een moderne waarde tussen 13,76 en 205,55 euro. Een beetje veel voor een fooi of klein prijsverschil.
Maar goed, het gaat niet op de exacte details, maar om het idee en de sfeer, zoals ik al zei.
Copyright © 2023 by R. Harmsen.