Enkele punten van kritiek op de Slauerhoff-cd van Cristina Branco

Als fanatiek bewonderaar van Cristina Branco en Custódio Castelo veroorloof ik mij om toch ook wat kritiek te hebben.

Voor de cd Cristina Branco canta Slauerhoff zijn de Nederlandse teksten van gedichten van Jan Jacob Slauerhoff in het Portugees vertaald door Mila Vidal Paletti. De titels konden vaak blijven staan, die waren veelal al in het Portugees; in één geval, Vida Triste gaat het om een Portugese vertaling van wat oorspronkelijk de Nederlandse vertaling van een Portugees gedicht was! De gedichten zijn – voor zover ik dat kan beoordelen – heel goed vertaald. De teksten zijn in het Nederlands en Portugees afgedrukt in het boekje dat aan de cd-hoes is bevestigd. Niet alle teksten worden exact zo gezongen als ze afgedrukt zijn, en dus zoals ze naar ik aanneem oorspronkelijk vertaald waren. Dit is begrijpelijk: de zingbaarheid van een tekst luistert nauw, en ook al zijn de vertalingen in hechte samenwerking met de musici gemaakt, dan nog is het te billijken dat tijdens de opnamen nog kleine wijzigingen plaatsvonden, om tekst en muziek nog beter te integreren.

Twee voorbeelden van terechte wijzigingen:

  1. O descobridor

    Derde regel van het eerste couplet: Afgedrukt is assim ia (letterlijk ‘zo ging hij’), gezongen wordt ia assim (letterlijk ‘hij ging zo’). (Door de poëtische weergave van de strekking van het Nederlandse origineel zijn deze letterlijke woorden daarin niet terug te vinden, wat m.i. ook zeker verdedigbaar is). Dit vind ik een terechte verbetering, het loopt gewoon lekkerder, de accenten vallen prettiger, en de Portugese klanken vloeien mooier in elkaar; en dat is tenslotte een groot deel van de charme van deze taal.

  2. Vida triste

    Tweede couplet, vierde regel: Het geschreven Nem ele se farta das delícias da paixão is geworden het gezongen Nem se farta da paixão.
    Beide lijken me geldige vertalingen van “En wordt niet gelescht door lust”, dus een aanvaardbaar verschil ter wille van het metrum.

Er vielen me echter ook enkele verschillen op die naar mijn mening een ontoelaatbare betekenisverandering inhouden, en die daarom niet juist zijn; bovendien was in sommige gevallen de wel juist vertaalde afgedrukte tekst even goed zingbaar geweest als de gewijzigde.
Het is mogelijk dat ik me vergis, dat ik Portugese woorden verkeerd versta, of de betekenis ervan niet geheel doorgrond. Mijn kennis van de taal is nog steeds verregaand onvoldoende, dus ik sluit dat niet uit. Ik hoop eigenlijk ook dat dat de verklaring is. Daarom: correcties welkom.

Dan nu de kritiekpunten zelf:

  1. Os solitários

    Derde regel eerste couplet: De schrale maan verschijnt.
    Vertaling: Pálida, a lua assoma ao firmamento.
    Gezongen wordt echter in plaats van a lua, de maan: a luz, het licht.

    De maan geeft weliswaar ook licht, maar ik vind het toch een te groot betekenisverschil. Nodig is de wijziging ook niet: lua heeft weliswaar twee lettergrepen, wat hier slecht in het ritme zou passen, maar in a lua assoma smelten de onbeklemtoonde eind-a van lua en de eveneens onbeklemtoonde begin-a van assoma samen tot een enkele heldere a-klank, zodat er per saldo evenveel lettergrepen zijn als in a luz assoma.

  2. O descobridor

    Vierde regel eerste couplet: Voor op de plecht en als de boeg zich hief.
    In het tekstboek staat: No alto da coberta, olhando a proa erguer. Letterlijk: op de hoogte van het dek, kijkend naar het rijzen van de boeg.

    Cristina zingt echter: No alto da descoberta, olhando a proa erguer, ofwel letterlijk vertaald: op het hoogtepunt van de ontdekking, kijkend naar het rijzen van de boeg.
    Het ritme wordt inderdaad beter, maar toch heb ik grote bezwaren: Coberta betekent zoiets als deksel, bedekking, dek, en er is een speciale uitdrukking coberta de proa met de betekenis ‘voordek’. Dat woord proa, boeg, komt verderop in de zin weer terug. Dan is coberta inderdaad een fraaie vertaling van (voor)plecht.
    Maar descoberta betekent ontdekking(s-reis); dat is natuurlijk een sleutelwoord in dit hele werk, en de titel van dit gedicht verwijst ernaar. Maar dat vind ik toch geen voldoende redenen om de hele samenhang van de tekst onderuit te halen.
    Het is ook geen eenmalige vergissing op de opname voor de cd, want ik heb het nummer ook live op radio en tv horen zingen, met dezelfde tekstwijziging erin.

  3. Vida triste

    Derde regel eerste couplet: Nog nooit hield mijn hart het tegen.
    Vertaald: Nunca tu, meu coração resististe, waarbij met dichterlijke vrijheid van persoon gewisseld is, want letterlijk staat er: Nooit jij, mijn hart, verzette zich.

    In de gezongen versie valt vanwege het ritme het woord tu toch weer weg. Dat maakt meteen een aanpassing van de werkwoordsvorm nodig, want meu coração is nu, in de derde persoon, het onderwerp. In dezelfde verleden tijd als van de tweedepersoonsvorm resististe zou dat dan resistiu worden. Maar dat rijmt niet meer op triste, dus klinkt nu de derde persoon van de tegenwoordige tijd, resiste, zodat de zin woord-voor-woord omgezet gaat luiden ‘nooit mijn hart verzet zich’.
    Het kan zijn dat hier de verschillende regels voor het gebruik der tijden in beide talen een rol spelen: na ‘nog nooit’ moet in het Nederlands een verleden tijd of een voltooid tegenwoordige tijd (‘heeft het tegengehouden’) staan. Het Portugese nunca kan waarschijnlijk zowel gewoon ‘nooit’ als ook ‘nog nooit, nooit eerder’ betekenen, en kennelijk is zowel de perfeito als de presente daarbij mogelijk. Dan zou de wijziging hier mogelijk toch zonder al te veel betekenisverschil juist kunnen zijn. Mijn kennis van de taal schiet tekort om dit goed te kunnen beoordelen.

  4. Saudade

    Slauerhoff in gedicht Saudade: “Als rieten ruischen bij de stroomen”. (In moderner gespeld Nederlands zou dat zijn "Als rieten ruisen bij de stromen").
    Vertaling: Canas murmurando à beira-rio. Woordelijk weergegeven: Rieten murmelend bij de rand-van-de-rivier. De vertaling klopt dus.

    Maar Cristina Branco zingt hier niet (als ik het goed hoor) canas, maar coisas, ofwel ‘dingen, zaken, kwesties, misteries’. Dat lijkt me toch een te vrije vertaling, en ik zie er zang- en metrumtechnisch ook geen goede reden voor.

Tot slot een punt dat aansluit bij mijn eeuwige stokpaardje, de uitspraak:

  1. O engeitado

    Eén gedicht, O engeitado wordt niet gezongen, maar – in het Nederlands – voorgedragen door Cees Nooteboom, met muziek erachter. Prachtige muziek, naar mijn mening een van de mooiste composities die Custódio Castelo geschreven heeft. Let aan het begin op de – vermoedelijk opzettelijke, maar zo mooie – misgreep ((0m31s) op de Portugese guitarra. (Zie ook 2021.) Dit is weer zo’n detail dat een stuk boven de grauwe middelmaat laat uitstijgen, als het dat uit zichzelf al niet deed. Een speciale vermelding ook voor de partij van Fernando Maia op akoestische basgitaar.
    Ook de voordracht van Cees Nooteboom vind ik zeer prettig om naar te luisteren, en die past ook mooi bij de muziek.

    Maar wat dan weer zo jammer is, is dat aan deze schoonheid afbreuk gedaan wordt door storende uitspraakfouten: meteen al de titel o engeitado – ook wel veelbetekenend gespeld enjeitado – wordt verkeerd uitgesproken, met de g van Frans garçon in plaats van de [Z] van genre. Zo jammer, omdat Cees Nooteboom als schrijver en belezen persoon vast wel wat Frans kent, en de spelling-uitspraakcorrespondenties in Portugees en Frans op dit punt nou net wel hetzelfde zijn.

    De paar woorden Portugees die in de Nederlandse tekst voorkomen spreekt hij uit alsof het een soort Spaans was: A vida é immenso tristura, en Tudo é dor worden “La vida es imensa tristura” en “Tudo es dor”. Dat staat er gewoon niet, en Spaans is het ook al niet want dan was het Portugese dor (pijn, verdriet) wel ‘dolor’ geworden. Het is nu een mengelmoesje, of misschien Galicisch, of Mirandees? Extra storend is dat Spaans es overeenkomt met Portugees é (hij/zij/het is), maar Spaans eres (jij bent) is in het Portugees afgesleten tot es. Er ontstaat door de uitspraakfout dus een onbedoelde en ongrammaticale betekenisverandering.

    Maar misschien geven deze onjuistheden juist een authentiek tintje aan de voordracht, want Slauerhoff zal de juiste uitspraak misschien ook wel niet machtig geweest zijn, getuige de foute spelling en het verkeerde geslacht in “immenso tristura”, die in de vertaling (die er wel bij staat, maar niet wordt gezongen) gecorrigeerd is naar “imensa”. Dit aannemende dat de Nederlandse tekst in de afgedrukte vorm authentiek is, wat ik niet gecontroleerd heb.

    (Naschrift 6 juni 2023: Nee dus, niet authentiek.)

    Naschrift 23 mei 2012:
    Ik schreef deze toen ongedateerde kritiek vermoedelijk in december 2000. Inmiddels heb ik af en toe stukjes van wat oudere Portugese boeken bekeken, en weet ik dat in de tijd van Slauerhoff (1898–1936) “immenso” met dubbel m waarschijnlijk geen tikfout was, maar de gebruikelijke en correcte spelling van die tijd. Pas later (1945?) zijn alle overbodige dubbele letters uit de Portugese spelling geschrapt.

  2. Naschrift 25 februari 2002

    Ook op de eerste cd, Murmúrios, komen op het punt van tekstbehandeling merkwaardige zaken voor. Ik neem het haar nauwelijks kwalijk, want het moet "a hell of a job" zijn om al die teksten te onthouden en ook nog goed te zingen. Maar toch, pietluttig als ik ben, de puntjes op de i:

    In het nummer "Fado Perdição" staat afgedrukt:

    Tentei ver a minha imagem
    mas foi a tua que vi
    no meu espelho, porque trago
    os olhos cheios de ti
    maar Cristina zingt daar op de cd (als ik het goed versta):
    [...]
    os olhos rosas de ti

    De afgedrukte tekst begrijp ik:

    Ik probeerde mijn beeld te zien,
    maar ik zag slechts het jouwe
    in mijn spiegel, omdat nog steeds
    mijn ogen vol zijn van jou.

    De gezongen tekst zou ik eventueel nog kunnen begrijpen als het was “porque trago nos olhos rosas de ti”: ‘want ik draag in mijn ogen rozen van jou’. Maar dat zingt ze niet, ze zingt overduidelijk "trago os olhos".
    Kennelijk toch een vergissing. Het zij haar vergeven, maar wel jammer.

    Het omgekeerde komt ook voor: In het nummer Pombas Brancas (een van de allermooiste, als ik het voor het kiezen heb; de tekst refereert natuurlijk aan het verhaal over het einde van de zondvloed uit Genenis 8:8) staat afgedrukt:

    Trazem dentro nas asas prendas
    maar ze zingt:
    Trazem dentro das asas prendas
    Dat lijkt me logischer: ‘Ze (de duiven) dragen te binnen van hun vleugels geschenken/tekenen’, niet ‘binnen in hun vleugels’. Althans, ik vermoed dat dat in het Portugees logischer is, (de uitdrukking is immers ‘dentro de’ = ‘binnen in’) ondanks dat in het Nederlands ‘binnen in’ beter is. Of zou het in het Portugees beide kunnen? Ik zou het eerlijk niet weten.

Copyright © 2000 by R. Harmsen.
Laatste bijwerking 25 februari 2002