23–
“Heb je hem weer”, zullen sommige lezers denken. “De wereld staat in brand en hij neuzelt over een paar lettertjes. Heeft hij dan helemaal niks te zeggen over wat er echt toe doet?”
Heb ik wel. Maar ik vind ongeveer hetzelfde als wat bijna iedereen ervan vindt. Dat schrijf ik dan liever niet op, want het is clichématig en niet opzienbarend. Ik kan beter schrijven over dingen waar ik toevallig iets meer vanaf weet dan veel anderen, of waar ik een enigszins boeiende mening over heb.
Het leven gaat door en ook kleine dingen blijven belangrijk.
Ik vind er ondertussen dit van: ik ben blij dat de dictator bijna geen macht meer heeft. Ik hoop dat er verder zo min mogelijk slachtoffers vallen en dat de bevolking van Libië een toekomst tegemoet gaat met meer vrijheid, democratie, meer veiligheid en blijvende welvaart.
De naam van de (bijna-ex)-dictator van Libië wordt in Nederlandse en buitenlandse kranten en webmedia op erg veel manieren geschreven. Ik vind vele daarvan verdedigbaar, zoals Qaddhafi, Qaddafi, Gadhafi, Gadafi, Gaddafi, zelfs eventueel Kaddafi.
Zelf geef ik de voorkeur aan Qaddhafi. Daarom noemde ik die variant ook als eerste en staat die in de titel van mijn stukje.
Joop.nl (“Tripoli is niet langer van Khadaffi”) en Elsevier (“Einde Khaddafi is geen garantie mooie toekomst”) schrijven de naam als Khadaffi resp. Khaddafi. Dat vind ik echt fout. Die ‘kh’ slaat namelijk helemaal nergens op.
Het Algemeen Dagblad kan niet kiezen, zowel Khaddafi, Khadaffi als (recenter) Gaddafi komen voor.
Ik ga natuurlijk uitleggen waarom ik die ‘kh’ fout vind, want kritiek moet opbouwend zijn.
Jarenlang wist ik ook niet hoe die naam in elkaar zat. Met alleen transcripties in Latijns schrift kom je namelijk niet ver. Zelfs zoeken in een Arabisch woordenboek is moeilijk: de Arabische taal kent 3 s-achtige klanken en dus letters, 3 t-achtige en 4 d-achtige (waarvan je er 1 of 2 ook als een soort z zou kunnen opvatten).
Ik schreef er vorig jaar al over. Mede door dat transcriptieprobleem heb ik lange tijd het woord ‘intifada’ niet kunnen vinden.
Bij een kiosk een Arabische krant kopen en hopen dat Qaddhafi erin voor zou komen was ook geen optie. Ik kan namelijk de Arabische letters lezen en ik ken een paar woorden, hoogstens 100 misschien, passief. Maar dat is onvoldoende om de taal te kunnen lezen. Ik lees Arabisch moeizamer dan een kind van 6 in Nederland Nederlands leest: letters uitspellend, maar dan ook nog zonder de woorden te herkennen of het zinnetje te snappen.
Zo’n krant had ik dus woord voor woord moeten nalopen op zoek naar een woord dat eventueel de naam Qaddhafi zou kunnen zijn. Arabisch schrift kent ook nog eens geen hoofdletters, waardoor je niet meteen ziet wat namen en wat gewone woorden zijn.
Ondoenlijk.
Dankzij de opkomst van het internet en in het bijzonder Wikipedia zijn deze moeilijkheden in onze tijd grotendeels weggevaagd. In elk geval in de Engelstalige uitvoering staan Arabische namen namelijk erg vaak ook in Arabisch schrift vermeld, met meestal ook nog een transliteratie. Die transliteratie is volgens een standaard, dus eenduidig. Die standaard is oorspronkelijk Duits (DIN 31635, gebaseerd op een systeem uit 1936), maar inmiddels (sinds 1984) ook internationaal: ISO 233. Het is een echte transliteratie en niet slechts een transcriptie.
Een eitje dus voor wie de letters kent, zoals ik. Weet je de letters, dan is ook opzoeken in een woordenboek mogelijk, mits je de wortel kunt afleiden. Niet alle namen hebben een betekenis, sommige (vooral voornamen) wel.
Weet je de letters, dan weet je (of althans ik) ook de uitspraak.
De man blijkt dus Muʿammar al-Qaḏḏāfī te heten, ofwel in Arabisch schrift مُعَمَّر القَذَّافِي. Daarom vind ik de beste benadering met gewone letters, zonder diakritische ketens (hier de streepjes boven en onder letters) erbij: Qaddhafi.
De achternaam bevat drie medeklinkers, die ik nu achtereenvolgens ga bespreken:
Over die q had ik het al eerder, namelijk bij mijn uitleg van de plaatsnaam Brega. De letter stelt theoretisch een soort k diep in de keel voor, maar in de praktijk, ter plekke, is het eerder de ‘g’ van het Franse woord ’grand’.
De schrijfwijze q kan het foneem aanduiden, de uitspraakdetails (lokale varianten in dialecten) hoeven niet in de spelling te komen. Daarom heeft de q mijn voorkeur. Wil men de feitelijke klank wel aangeven, dan zou ik de ‘g’ gebruiken, omdat die ons vertrouwd is van o.a. Engels, Frans en Duits.
Vanmorgen hoorde ik op de radio iemand spreken, waardoor mijn theorie van de ‘g’ van ‘grand’ werd bevestigd. Ik bespreek die waarneming in detail in het laatste hoofdstuk.
Desnoods zou een ‘k’ ook nog in aanmerking komen, vanuit een redenering ‘het verschil tussen q en k is in het Nederlands niet te vatten, dus gebruik maar een k, dat komt er het dichtste bij’. Die benadering is ook gevolgd bij Irak, dat ik persoonlijk liever als Iraq of zelfs `iraaq zou willen schrijven.
De aanduiding ‘kh’ daarentegen (en nu kom ik bij de aanleiding van dit artikel!) is onjuist, omdat die gewoonlijk wordt gebruikt voor een heel andere klank. Het gaat dan om de ch in Nederlandse woorden zoals ‘lachen’, ‘nacht’ en ‘chaos’.
De Arabische klank lijkt het meest op de ‘harde’, Hollandse variant, niet op de ‘zachte’ g die we horen in Brabant, Limburg en Vlaanderen. Volgens iemand die er veel meer verstand van heeft dan ik, Yusuf B Gursey in sci.lang, komt die zuidelijke ‘zachte g’ in het Arabisch ook wel voor, maar ik hoor die zelf nooit. (Maar ik luister ook niet zo vaak.) Meer over die materie hier.
De Arabische taal kent dus zo’n klank en het Arabische schrift heeft er een letterteken voor: خ. Dat teken wordt ook gebruikt in de taal Farsi (verwant met het Nederlands maar niet met het Arabisch), o.a. in de namen Khomeini en Khamenei. Die namen worden dus in Nederlandse media en ook internationaal met ‘kh’ getranscribeerd.
Die klank en letter bestaat als gezegd ook in het Arabisch, maar hij zit beslist niet in de naam Qaddhafi. Daarom vind ik schrijfwijzen als Khaddafi, Khadaffi enz. echt fout.
In klassiek Arabisch klinkt deze letter als de ‘th’ in Engelse woorden als ‘this’ en ‘that’. Het verschil tussen de Arabische letters د en ذ is min of meer vergelijkbaar met dat tussen de Engelse woorden ‘day’ en ‘they’.
In veel moderne Arabische spreektalen is dat verschil echter weggesleten. In Egypte klinkt de ذ meestal als z of d.
Uit het klankvoorbeeld maak ik op dat in Libisch Arabisch ذ samenvalt met د, met dezelfde klank als van de Nederlandse ‘d’ in ‘dag’. Dat zou pleiten voor een schrijfwijze Gaddafi in plaats van Gaddhafi.
Die ذ is dubbel. Dit is in de Engelse Wikipedia te zien in de transliteratie (Muʿammar al-Qaḏḏāfī, met twee keer de ḏ) en in Arabisch schrift aan de zogeheten shadda. In de Wikipedia staat dat teken erbij, maar normaal wordt het, net als de tekens voor korte klinker, meestal weggelaten.
Die verdubbeling heeft in het Arabisch betekenis en is hoorbaar. Ik heb eens op tv een Irakees de naam Saddam Husseyn horen uitspreken, en daarbij kon je duidelijk horen dat de ademstroom opgehouden werd bij de eerste d en even later weer vrijgegeven bij de tweede.
Ook in het klankvoorbeeld is iets nadrukkelijks te horen.
Extra ondersteuning voor de dubbelheid van die letter vond ik gisteren toen ik het Wikipedia-artikel over een zoon van Qaddhafi, Sayf al-Islam, opzocht. Daar werd namelijk (in de onjuiste vorm Qaddafa verwezen naar de stam waar ze uit voortkomen. In het Arabisch is dat قذاذفة waarin dus die twee letters ذ gesplitst zijn, met een lange klinker a ertussen.
Vanwege die dubbelheid pleit ik voor Qaddhafi, niet Qadhafi.
Waarom mensen die f verdubbelen is mij niet duidelijk. Verwarring met de dubbele d of dh ervoor? Of om aan te geven dat een Nederlandse korte, donkere a moet klinken, in de spelling te bereiken door een gesloten lettergreep?
Maar waarom dan? De Arabische klinker is juist lang en helder, meer als in Nederlands ‘laag’ dan ‘lag’. Hoewel binnen het Arabisch fonemisch een lange a, gaat de realisatie zelfs meer naar de Nederlandse è in ‘bèta’. Dit is duidelijk te horen in het klankvoorbeeld.
Gewoon één f dus. Niet Gadaffi maar Gaddafi, niet Qadhaffi maar Qaddhafi. En al helemaal geen Khadaffi!
Gisterochtend (d.w.z. 23 augustus) hoorde ik in het Radio 1-journaal een telefonisch interview met iemand die in Libië geboren is (zijn naam kon ik niet goed verstaan, Sufyen Tmalla?) maar al op jonge leeftijd naar Nederland kwam. Zijn vader treft voorbereidingen om na vele jaren weer zijn vaderland te bezoeken.
De spreker spreekt accentloos Nederlands, zoals te verwachten is bij iemand die van jongs af de taal heeft opgepikt uit de omgeving. Als hij al een licht accent heeft, dan ben ik geneigd dat ergens ten noorden (of zuiden?) van Rotterdam te plaatsen. Niet in Libië in elk geval.
De Arabische namen die in het gesprek vallen spreekt hij echter uit op een opvallend niet-Nederlandse manier, waarvan ik vermoed dat die authentiek Libisch-Arabisch is. Waarschijnlijk is de spreker tweetalig, doordat hij naast het Nederlands ook vanaf jonge leeftijd de taal van zijn vader heeft gehoord en dus automatisch geleerd.
Het interview is terug te horen via deze link. Het werd uitgezonden op dinsdag 23 augustus 2011 vanaf 08h00m Bravo-tijd. Het interview bevindt zich binnen dat uur tussen de tijdstippen 12m53s en 18m05s. Ruim vijf minuten dus, waarin de naam Qaddhafi veelvuldig valt.
Hieronder een overzicht van de voorkomende Arabische namen.
| Tijdstip | Arabische naam | Commentaar |
|---|---|---|
| 14:13, 14:32, 15:20, 15:22, 16:25, 16:37, 17:30, 17:34 | Qaddhafi | Voor details zie boven. De ‘g’ van ‘grand’, nadrukkelijke want dubbele ‘d’, lange heldere klinker ‘a’. |
| 13:24 | Benghazi | Eerder Banghazi dan Binghazi. Was me eerder opgevallen, op tv. Plaatselijke variant? In de Nederlandse Wikipedia staat het ook alleen maar zo getranscribeerd, maar in de Engelse niet. Ik meen hier de ‘g’ van Frans ‘grand’ te horen, niet de Arabische/Nederlandse meer schurende klank. Heb ik dan toch ongelijk met mijn stukje Uitspraakoverijver? |
| 15:53 | Benghazi | Hier wel duidelijk de stemhebbende schuurklank. Ik had dus wel gelijk. |
| 14:18 | Baab al-`Aziiziiya | Naam van het voormalig hoofdkwartier (‘compound’) van Qaddhafi in Tripoli. |
| 14:34 | Sayf | Sayf al-Islaam, een zoon van Mu`ammar Qaddhafi |
| 16:37 | Ibrahim Muusaa | Woordvoerder van Qaddhafi, hier in Wikipedia |
Copyright © 2011 van R. Harmsen, alle rechten voorbehouden, all rights reserved.