Bij het vertalen heb ik graag wel muziek aanstaan, dat stoort me niet. Bij nakijkwerk niet, dat vereist een intensievere concentratie, dan moet het echt stil zijn.
Bijna altijd luister ik via de ADSL-verbinding met het internet naar Portugeestalige muziekzenders zoals Rádio Amália of Rádio Alfa.
Vandaag hoorde ik op laatstgenoemd station weer eens – en dat gebeurt vaker – een fadista (m/v) die ik niet eerder bewust gehoord had. In de lintvormige lichtkrant staan nummertitel en artiestnaam er altijd bij, dus snel even kijken en noteren als het de moeite waard is.
Het bleek ene Maria Mendes met het (voor mij in elk geval wel) bekende nummer “Lugar Vazio” (‘Lege plek’, in bed naast haar; niet alle fado’s zijn verdrietig maar veel toch wel).
Even snel kijken of er meer van haar op Youtube staat (mag eigenlijk niet, doorwerken, dus snel, snel), maar daar vond ik dit: Maria Mendes – Chorinho Pra Ele, Official Music Video. Dat is duidelijk een Braziliaanse zangeres en ze zingt jazz. Vast niet dezelfde als die fadista. Maar ook die Braziliaanse klinkt fijn en ze kan wel wat, qua muziek.
Het helpt meestal om in Youtube gewoon het woord ‘fado’ erbij te zetten in de zoekopdracht, en ja hoor, er bestaat wel degelijk ook een (uiteraard Portugese) fadozangeres met die naam Maria Mendes, hier zingt ze: Sem razão.
Sommige fadistas hebben het, andere minder. Hoe ik dat beslis en waarom het is zoals het is, dat weet ik niet. Ik weet meestal gewoon meteen of het wat is of niet. Hoewel, de waardering kan ook in de loop der jaren groeien, van bijna geen naar heel veel, zoals het me verging met Joana Amendoeira en Carminho.
Ook Maria Mendes heeft het wel, vind ik. Aan het begin wel even een vals nootje, verderop ook wel eens, maar dat is niet eens erg. Het is echt en daar gaat het om.
Er staan meer nummers van haar op Youtube, bijvoorbeeld Covilhã, cidade neve, ‘Covilhã, besneeuwde stad’. Jawel, het kan sneeuwen in Portugal, wel in de hogergelegen gebieden. Covilhã, daar uit de buurt komt Maria Mendes vandaan, las ik op haar site: “Maria Mendes nasceu na vila de Unhais da Serra, perto da Covilhã.” Unhais da Serra ligt inderdaad, zo vertelt de site Google Maps me, vlakbij Covilhã, zo’n 19 à 23 km over de kronkelweg, gauw een half uur rijden.
De muziekopnamen zijn gemaakt in Restaurante A Nini, Rua Dom Francisco Manuel de Melo 36a in Lissabon. We hebben daar in de buurt wel eens gewandeld, maar het café niet eens opgemerkt of het was er toen nog niet, dat weet ik niet precies.
Youtube is al jaren erg goed in het voorstellen van filmpjes die verwant zijn met die die eerder bekeken zijn, en zo kwam ik terecht bij Maria João Quadros met het lied Meu amor, abre a janela. Ook een zangeres waar ik nog nooit van gehoord had, vreemd genoeg, maar ik vind haar ook prettig om naar te luisteren. Geen mooie of krachtige stem, maar een soort ingehouden, bescheiden, rauwe zangstijl die ik prettig vind. Smaken kunnen verschillen, uiteraard.
Maria João Quadros zit op facebook. De musici vind ik ook goed en de namen staan er op Youtube bij, dus die neem ik hier over: op Portugese gitaar António Luís Gomes, op Spaanse gitaar Armando Figueiredo. De tekst is Tiago Torres da Silva en de muziek van Armando Machado.
Dit en veel andere opnamen zijn gemaakt in het Casa da Mariquinhas, waarvan het adres volgens diverse bronnen Praça da Armada 17, Alcântara, Lisboa is. Ik ben er nooit geweest, wel in de buurt waarschijnlijk, ik kan op Google Maps Streetview niet goed zien waar het nou precies is. Ooit ga ik weer eens die kant op en dan zelf ter plekke kijken.
Het Lisboetaanse stadsdeel, of de voorstad Alcântara heeft zijn naam trouwens net als Alfama uit het Arabisch, al-qanTara(h), القنطرة. Dat betekent ‘de brug’, van een wortel waarvan het werkwoord qanTara قنطر betekent ‘(met een boogconstructie) overspannen’.
Er staan meer fados op Youtube die Maria João Quadros zong in het Casa da Mariquinhas, en ook die elders zijn opgenomen, zoals het bekende, door zo ongeveer iedereen wel eens gezongen Canoas do Tejo (‘Kano’s van de Taag’), Cheira a Lisboa (‘Het ruikt naar Lissabon’), Quando a noite adormece (‘Als de avond [of nacht] gaat slapen’), Gente vulgar (‘Gewone mensen’) (dat is trouwens een tango, geen fado!), enz. enz.
Nog een inderdaad zinnige suggestie van Youtube: Manuela Ribeiro met Antigamente. Van haar is verder niet veel te vinden. Hier maakt iemand met dezelfde naam een politiek statement, tot steun van een politicus (niet klikken, niet muiszweven!) van de Partido Socialista.
Huiswerkopgave voor wie Portugees probeert te leren verstaan: op welk tijdstip spreekt ze zijn naam uit? Ik hoorde het (na iets van 15 jaar oefenen) nu wel meteen. Het beste is: luisteren nog zonder gezien te hebben hoe hij heet, maar niet klikken op de Wiki-link. Hier staat uitgelegd waarom wat makkelijk lijkt toch vaak zo moeilijk is.
Ik weet niet zeker of de fel socialistische dame dezelfde is als de fadista. Ik denk het wel, naast de naam geeft de scheve rechtervoortand een extra aanwijzing.
Ook in het Casa da Mariquinhas zong de jonge fadista (ditmaal een mannelijke, maar die heten ook fadista met een a) David Amaral Brito het nummer Marcha de Alfama. Die David kan het ook echt. Het nummer kende ik van Carminho, sterker nog, ze heeft het op 27 april jl. in Rasa in Utrecht pal voor m’n neus staan zingen.
Even tussendoor: ik zei al dat de naam Alfama ook van de Moren komt. al-Hamma, الحمّة, volgens het woordenboek van Hans Wehr betekent dat ‘hot spring’, dus ‘hete bron’. Het is verwant met het inmiddels ook Nederlandse woord ‘hamam’ (in het Arabisch: Hamaam, حمام).
De niet-Moorse Portugezen van toen snapten die harde h in dat woord of later de naam niet, ze hoorden iets wat leek op hun f, dus maakten ze er dat maar van. Zo werd al-Hamma Alfama.
Terug naar de naar dat oude stadsdeel genoemde mars, de ‘Marcha de Alfama’. De tekst ervan staat hier, met ernaast een embedded stukje Youtube waarop Carminho het lied zingt.
Zo, nu kom ik eindelijk toe aan waar dit stukje over zou gaan – die inleidingen worden bij mij altijd zo lang, hoe komt dat toch? In de tekst komen namelijk vlak na elkaar twee voorbeelden voor van hoe men in Portugal omgaat met de combinatie van een eind-s en een begin-es. Voor ik daarop inga, eerst nog even: wat is die tekst nou precies?
In de tekstweergave staat “Becos escadinha ruas estreitinhas”, maar ik hoor bij zowel David Amaral Brito als bij Carminho toch duidelijk ‘Becos escadinhas ruas estreitinhas’. Niet verbazend, die tekstensite is Braziliaans, de teksten zijn vaak door Brazilianen getranscribeerd, en die hebben nogal eens moeite goed te horen wat hun taalgenoten van over het grote water nou eigenlijk precies zeggen.
Logisch ook dat die s erbij moet, dacht ik monter, want ‘becos’ is immers ook meervoud. Wat zou het bijvoeglijk naamwoord ‘escadinho’ dan betekenen? Het staat niet in het woordenboek, maar ach, dacht ik, niet zo moeilijk doen, beetje vrij vertalen, het hele stukje tekst betekent natuurlijk ‘Steegjes met trappen, nauwe straatjes’. Die zijn er, want ik heb ze zelf gezien.
Steegjes met trappen, kun je dat nog anders zeggen? Betrapte stegen, stegen die van trappen voorzien zijn. Ha ha ha, woordspeling, een straat die ongezien iets stouts denkt te doen, maar iemand heeft het toch gezien. Hint, hint, waarom heet dit stukje zoals het heet? En waarom gaat het waarschijnlijk nooit ook in het Engels of Portugees verschijnen? Omdat de titel onvertaalbaar is, want in andere talen dan het Nederlands gaat deze grap – nou ja, grap, een mislukte woordspeling dus, mislukt omdat die andere betekenis nergens op slaat – niet op.
Bovendien: het klopt helemaal niet. Na al die jaren ben ik kennelijk nog steeds niet gewend aan het in alle Romaanse talen essentiële grammaticale verschil tussen mannelijk en vrouwelijk, zodat het weer eens een paar minuten duurde voor ik het in de gaten had.
‘Escadinhas’ kan helemaal geen bijvoeglijk naamwoord zijn bij ‘becos’, omdat dat (zoals bijna alle woorden op -o) toch echt mannelijk is. En ‘escadinha’ is ook geen onveranderlijk bijvoeglijk naamwoord op ‑a (hoewel die wel bestaan, er wil me nu even geen voorbeeld te binnen schieten; later die avond vond ik er wel een!, en zeer relevant voor dit stukje ook nog!), sterker nog: zo’n bijvoeglijk naamwoord ‘escadinha’ bestaat helemaal niet. Daarom staat het ook niet in het woordenboek.
Simpel hè? Als een Portugees woord niet in de eentalige Porto Editora staat, is dat meestal omdat het niet bestaat.
Niet als bijvoeglijk naamwoord dan in dit geval, maar wel als zelfstandig naamwoord, altijd eindigend op een ‑a (in het meervoud natuurlijk op ‑as). ‘Escadinha’ is het verkleinwoord van ‘escada’, ‘trap’, dus het betekent ‘trapje’ of ‘trappetje’.
In de tekst horen dus eigenlijk komma’s te staan, het is
een opsomming:
‘Becos, escadinhas, ruas estreitinhas’.
Dat betekent, nauwkeurig woord-voor-woord vertaald: ‘Stegen, trappetjes, tamelijk smalle straten’. ‘Estreitinho’ is het verkleinwoord van ‘estreito’; dat kennen we niet in het Nederlands, verkleinwoorden van adjectieven. [Tussenschrift 23 april 2016: wél!] Hier vast wel mede gebruikt vanwege het rijm.
Goed, maar liefst 498 woorden geleden kondigde ik al aan dat ik ter zake zou komen, maar het was nog steeds niet zover. Nu wel.
‘Becos’ en ‘ruas’ eindigen op een geschreven s, die als er een pauze of een medeklinker volgt, ongeveer klinkt als een Nederlandse sj. (Ik beperk me tot Portugal, in Brazilië doen velen dat niet zo, maar daar heb ik nu even niks mee te maken.) Volgt er een klinker in het volgende woord, dat is de klank niet sj maar z.
Bij een geschreven es- aan het begin van een woord, gevolgd door een medeklinker, is de beginklank een sj. Theoretisch zou er nog een klinker voor zitten, maar daar is in de praktijk meestal helemaal niets van te horen. Zulke woorden beginnen gewoon met de klank sj.
Daarom kun je de combinatie ‘-s es-’ opvatten als een eind-s voor een medeklinker. De uitkomst is dan sj-sj, dat wordt vanzelf een enkele sj. Ruw weergegeven in Nederlandse letters zou de uitspraak van ‘Becos, escadinhas, ruas estreitinhas’: dan zijn: ‘bekoesjkadienjasj, rroeasjtraitienjasj’. Dat wordt soms ook inderdaad zo gedaan.
Wat ook kan, is onbewust, of als overblijfsel van de historie, of beïnvloed door de spelling, opeens weer wel weten dat in de begin‑es een klinker zit, en dan wordt de formule: eind‑s voor klinker, die klinker, s voor medeklinker, met als uitkomst: z, klinker, sj. Die klinker verdrinkt vervolgens weer zo goed als volledig. Die was eigenlijk ook alleen maar nodig om het regeltje toe te passen, namelijk dat eind‑s voor een klinker klinkt als z.
Resultaat: (weer ruw in het Nederlands weergegeven, zonder te letten op allerlei nog veel ingewikkelder details): ‘bekoez-sjkadienjasj, rroeaz-sjtraitienjasj’.
Zowel David Amaral Brito als Carminho doen het in dit lied consequent zo. Uit andere liedjes waarin het voorkomt en uit wat ik op de radio zoal hoor, heb ik de indruk dat dit verreweg de meest gebruikelijke oplossing is. Ik meen dat vroeger de andere manier meer voorkwam, maar nu ik terugkijk, begin ik te vermoeden dat dat wel eens gekomen kan zijn doordat ik eerder minder nauwkeurig kon horen wat ze eigenlijk zeiden, die Portugezen. Misschien is het zelfs wel zo dat de eerstbeschreven manier helemaal niet kan en niet voorkomt, maar alleen een misverstand van mij is?
Maar eens nakijken dan. Ik heb er jaren eerder ook al mee geworsteld, en toen bleek dat wel degelijk aantoonbaar beide mogelijkheden voorkomen, soms zelfs in één zin. Althans in gezongen taal, wat niet bewijst dat het in gesproken taal ook zo is.
Blijft qua uitspraak een bizarre taal, Portugees Portugees. Maar juist daarom houd ik er zo veel van. Ik voel het serieus zo dat het bestaan van deze taal voor een aanzienlijk percentage, met twee cijfers, nauwkeuriger kan ik het dan weer niet kwantificeren, bijdraagt aan mijn persoonlijk levensgeluk.
Visueel ook: vrijwel elk woord ziet eruit als een klein schilderijtje, met een harmonische verdeling van de letters die precies zo is als ze zijn moet.
Niks meer aan doen. Laten staan in de officieel nu inmiddels oude spelling, geen ct en pt door t vervangen en cç door ç en meer van zulke verwordingen, want dan klopt het niet meer.
Maar dat is een andere discussie.
Copyright © 2013 R. Harmsen, all rights reserved, alle rechten voorbehouden.