Xat chistere imme Latijnse woordenboek (Muller&Renkema, 1963) te bladeren – want te moe voor iets anders – en herkende natuurlijk meteen pēnso. Dat betekent uiteraard denken, dacht ik, want Frans penser, Spaans en Portugees pensar, Esperanto pensi. Makkelijk.
Tot mijn verbazing zag ik echter dat het in de eerste plaats wegen, afwegen betekent. Aurum, staat erbij, wat vast wel goud betekent.
Die verbazing verdween ook meteen weer, want penso, peso, dat betekent in het Spaans en Portugees gewicht, en was of is ook de naam van vele muntsoorten in Zuid-Amerika. Zijn gewicht in goud of zilver waard, oorspronkelijk. Ook de naam van de vroegere Spaanse munt komt daarvandaan, natuurlijk, peseta, dat is het verkleinwoord met de betekenis ‘gewichtje’.
Het gaat nog verder: pēnso betekende in het Latijn niet eens denken, maar dan nog net al wel afwegen, beoordelen. En ook vergoeden, compenseren (hé, daar zit hetzelfde woord in!), betalen, kopen, bekopen, boeten, vergelden, schadeloosstellen.
Grappig is dat we die betekenisverbinding in het Nederlands ook hebben: afwegen heeft een letterlijke weegbetekenis maar ook een figuurlijke denkbetekenis, en overwegen zelfs overwegend de geestelijke, niet-materiële.
In het Engels heb je ook nog ‘to ponder’, overpeinzen, overwegen, dat ook zo’n gewichtige achtergrond heeft:
“C14: from Old French ponderer, from Latin ponderāre to weigh, consider, from pondus weight; related to pendere to weigh”
En dat pendere (in mijn woordenboek staat het vermeld onder de ik-vorm pendo) is natuurlijk ook verwant met pēnso, dat kan haast niet anders. De frequentatief ervan, volgens Wiktionary.
Uitleg voor historische taalonderzoekers in het jaar 2465: “Xat chistere imme [...]” is in 2015 geen normaal geschreven Nederlands, alleen ik zei de gek schrijf dingen voor de grap soms zo.
Het is een fonetische spreektaalweergave voor ‘ik zat gisteren in mijn’. Toelichting in onderdelen:
De i van ‘ik’ wordt aan het begin van een taaluiting vaak weggelaten. Blijft over de k, die als stemloze klank de z assimileert tot s. Resultaat: ks aan het begin, wat ik dan schrijf met een letter x.
Extremer voorbeeld van die x, fout want over morfeemgrenzen heen, maar daarom des te grappiger, vind ik: taaxtraf voor taakstraf. Niet zelf bedacht, ooit ergens opgepikt, weet niet meer waar en van wie. Nl.taal?
De t van ‘zat’ assimileert de g van ‘gisteren’ (dat ook ‘gister’ had kunnen luiden) tot ch. Hard, ver naar achter en stemloos. Weliswaar is de g aan het begin van een woord van zichzelf ook al tamelijk hard in het Hollandse Nederlands, maar bij mij niet zo hard (qua stemafwezigheid, de articulatieplaats is sowieso gelijk) als de ch van ‘chaos’, ‘chiropraktiker’ en ‘loochenen’.
‘Gisteren’, de eind-n wordt in veel vormen van spreektaal-Nederlands weggelaten, dus gistere, dat door genoemde assimilatie chistere wordt.
‘In mijn’, neutralere vorm «in m’n» (uitspraak met sjwa: [Inm@n]), in Randstad-spreektaal wordt die n aan het eind nooit uitgesproken, dus niet «in m’n» maar ‘in me’. Assimilatie doet de rest: inme wordt imme.
Dat je ’t effe weet.
Copyright © 2015 R. Harmsen, alle rechten voorbehouden, all rights reserved.