Ik geef hier overwegingen, vertaalalternatieven en zijdelingse opmerkingen bij mijn poging een blogartikel van J. Rentes de Carvalho uit het Portugees in het Nederlands te vertalen.
Bij het maken van een vertaalvariant van hetzelfde Portugese artikel, maar dan in het Interlingua in plaats van het Nederlands, ontdekte ik dat in het Portugees “feitiço que se volta contra o feiticeiro” een idiomatische uitdrukking is. Vandaar natuurlijk dat de auteur het heeft over “o risco clássico”, het klassieke risico. Klassiek in het Portugees inderdaad, maar niet, voor zover ik weet, in het Nederlands.
Ik had het niet in de gaten doordat ik de woorden “feitiço” en “feiticeiro” al wel kende. Ik keek ze toch na – waarschijnlijk om zeker te weten dat ‘feiticeiro’ ‘tovenaar’ betekent en niet ‘toverij, tovenarij’; dat is namelijk ‘feitiçaria’, blijkt.
Maar ik keek in de eentalige Porto Editora en daar staat de idiomatische uitdrukking niet in. Kennelijk ziet men het eentalige woordenboek als vooral gericht op Portugeestaligen, voor wie de uitdrukking voor zich spreekt, zodat die geen vermelding behoeft. Dat vind ik eigenlijk geen goede beslissing, maar je kan niet alles hebben en geen enkel woordenboek is perfect en honderd procent compleet. Ik had het er al vaker over.
In de tweetalige woordenboeken (Nederlands, Engels, Duits), waar ik dus verzuimde te kijken, staat wel apart die uitdrukking vermeld. Meer daarover in mijn commentaar bij de vertaling Portugees-Interlingua.
Eigenlijk moet je, om goed te kunnen vertalen, de brontaal heel compleet kennen, en bovendien voor elk woord en elke uitdrukking meerdere woordenboeken raadplegen. Dat is helaas ondoenlijk, waardoor fouten, in de vorm van niet herkende vertaaldilemma’s, of als je geluk hebt alleen gemiste kansen voor een betere vertaling, onvermijdelijk zijn.
Het dilemma hier is: de betekenis van de idiomatische uitdrukking omschrijven met andere middelen, zoals de meertalige woordenboeken doen? Maar dan verlies je de link met tovenarij, betovering, bekoring, verleiding, vervoering. Je laat iets weg dat essentieel is.
Of de uitdrukking letterlijk vertalen (maar met welke woorden precies?)? Dan blijft het verband met die begrippen behouden, maar de manier van zeggen is dan in de vertaling ongewoner is dan die in de brontaal was. Je voegt iets toe wat er niet was, dat er eigenlijk niet hoort.
Geen van beide oplossingen is optimaal. Ik laat maar staan wat ik – zonder het probleem te beseffen – al had: letterlijk vertaald: “emoties en gevoelens die [...] het bekende risico in zich dragen dat de betovering zich keert tegen de tovenaar.”
De idiomatische uitdrukking staat wel degelijk ook in het eentalig Portugese woordenboek van Porto Editora! Ik moet er gewoon overheen gekeken hebben! En dat zowel bij ‘feitiço’ als ‘feiticeiro’. Kijk maar, er staat:
virar-se o feitiço contra o feiticeiro
alguém sofrer o mal
que prepara para os outros
Dat lijkt overigens meer op het Nederlandse gezegde ‘Wie een kuil graaft voor een ander, valt er zelf in’. Maar dat past niet goed bij het besproken blogartikel, want het gaat bij liefdesbrieven over het algemeen toch om liefde zonder boze bedoelingen – in elk geval ziet de verzender dat gewoonlijk zo.
Zou ik “umas quantas” wel correct vertaald hebben? Ik dacht eerst aan ‘heel wat’, maar ‘nog wel wat’ is waarschijnlijk zuiverder. Een ongespecificeerde hoeveelheid, kan weinig zijn of veel, dat maakt niet zoveel uit, denk ik dat het betekent.
“Zullen vast nog [...] liggen” blijk ik uiteindelijk gekozen te hebben, wist ik niet precies meer. Dat ‘vast (wel)’ is niet helemaal zuiver, het staat nergens in het origineel, maar het laat de zin wel lekkerder lopen in het Nederlands, vind ik.
Dichterlijke vrijheid. Moet kunnen.
De tweede keer dat de uitdrukking voorkomt “umas quantas” blijk ik hem wegvertaald te hebben.
Zie ook Aliquot.