Gisteren kwam ik de uitdrukking die ik hier leerde nog een keer tegen, namelijk in een blog van 26 februari 2009, ook van de hand van J. Rentes de Carvalho. Ik citeer:
“Durante quatro anos, com um comportamento patológico e sem outro motivo que a inveja, “O Sartre Português” e a sua companheira fizeram-me a vida negra. E sem o apoio do meu colega August Willemsen (1936-2008) certamente teriam levado a melhor.”
Mijn vertaling:
‘Vier jaar lang, met een pathologisch
gedrag uit geen ander motief dan jaloezie,
maakten ‘de Portugese Sartre’
en zijn medestander mij het leven zuur.
En zonder de steun van mijn collega
August Willemsen (1936-2008) hadden ze het
zeker gewonnen.’
Context: dit staat in een inleiding tot een in 2009 gepubliceerde brief die J. Rentes de Carvalho in 1986 schreef aan Mécia de Sena, oorspronkelijk geheten Maria Mécia de Freitas Lopes, en zuster van Óscar Lopes. Het bleek dat deze Óscar Lopes en António José Saraiva in inmiddels gepubliceerde correspondentie de aantijgingen tegen J. Rentes de Carvalho herhaalden, die António José Saraiva eind 1974 op last van de Nederlandse rechter publiekelijk had moeten rectificeren.
Het ging om beweringen als zou J. Rentes de Carvalho een agent van de PIDE zijn geweest. Dit was de Portugese geheime dienst uit de tijd van de dictatuur, dus voor 25 april 1974. (De naam was al in 1969, zogenaamd als hervorming, veranderd in Direcção Geral de Segurança of DGS, maar iedereen bleef PIDE zeggen, althans wel in de dialogen van de film “Capitães de Abril”).
J. Rentes de Carvalho schreef in die brief aan vriendin Mécia de Sena o.a.:
“No dia seguinte, de volta a Amsterdam, pedi uma entrevista ao presidente da Universidade, que logo ma concedeu e que, já ao corrente do acontecido, me aconselhou a que levasse Saraiva a tribunal. Assim fiz. Seguiu-se um longo processo jurídico, mas a 4 de Outubro de 1974 o tribunal de Amsterdam condenoui [sic] Saraiva por difamação.”
Het woord ‘condenoui’ moet denk ik ‘condenou’ zijn, perfeito 3e persoon van ‘condenar’. De i zal wel een tikfoutje zijn.
Mijn vertaling:
‘De volgende dag, terug in Amsterdam, vroeg
ik een gesprek aan bij de bestuursvoorzitter
van de universiteit, dat me meteen werd toegestaan.
Hij was reeds bekend met het gebeurde en raadde me
aan Saraiva voor de rechtbank te dagen.
Dat deed ik. Er volgde een lange juridische procedure,
maar op 4 oktober 1974 veroordeelde de rechtbank
van Amsterdam Saraiva wegens laster.’
Ik ben geen jurist, maar ik vermoed dat het bovenstaande strikt genomen niet helemaal juist is. Uit de twee pagina’s van het vier bladzijden lange vonnis, die hier te lezen zijn, maak ik op dat het om een civiele zaak gaat, waarbij de rechtbank de gedaagde er op straffe van een dwangsom toe veroordeelde de lasterlijke uiting te verwijderen en verwijderd te houden, te rectificeren en het vonnis er 8 dagen publiekelijk bij te hangen.
Dat is iets anders dan een strafrechtelijke veroordeling wegens smaad, smaadschrift of laster. (Drie verschillende begrippen, maar ondanks vaak herlezen van de wetsartikelen wil het wezenlijke verschil nog altijd maar moeilijk tot me doordringen.)
Van het verschil tussen civiel recht en strafrecht was ik tot voor een paar jaar ook niet op de hoogte, maar ik kwam erachter bij het volgen van de diverse rechtszaken tegen Maurice de Hond.
Ik dwaal af. Terug naar de Portugese taal. In hetzelfde blog zag ik nóg een idiomatische uitdrukking waar ik een tijd naar heb lopen zoeken. (Letterlijk lopen, soms, omdat ik beneden zat en de woordenboeken boven staan).
Er staat:
“[...] é que não passei a vias
de facto.”
Letterlijk:
‘[om die en die redenen] ging ik niet over tot wegen van
feiten.’ (Daarin is ‘wegen’ een zelfstandig
naamwoord, het meervoud van ‘weg’,
dus niet het werkwoord met de betekenis ‘bepalen
van het gewicht’.)
Dat is in het Nederlands onbegrijpelijk. Maar het betekent zoiets als ‘raakten we nog net niet slaags’, er ontstond geen handgemeen, en vielen geen klappen.
Dit is een typisch geval van idioom: wat losse woorden betekenen is één ding, maar de combinatie van woorden voegt vaak iets aan die betekenis toe. Soms niet alleen iets, maar veel of vrijwel alles. Dat is niet in alle talen hetzelfde. Daardoor vindt je ze zulk idioom vaker in tweetalige woordenboeken (als het er al in staat, als het woordenboek er uitgebreid genoeg voor is), maar schieten eentalige woordenboeken op dit punt vaak tekort.
Dat is wel begrijpelijk. Een moedertaalspreker die werkt aan een woordenboek van zijn of haar eigen taal, heeft moeite om zich voor te stellen welke woordcombinaties idiomatisch zijn. De gecombineerde betekenis spreekt namelijk voor zo’n moedertaalspreker vanzelf, maar voor sprekers van andere talen niet.
Bovendien: met welke andere talen moet je dan rekening houden? Tussen Portugees en Nederlands zijn er veel grote verschillen, maar er zijn ook veel uitdrukkingen die wél letterlijk één op één overeenstemmen. De kans is echter groot dat ze voor een spreker van het Arabisch, Koreaans of Chinees wel moeilijk zijn of zelfs geheel onbegrijpelijk.
Om een goed eentalig woordenboek te maken, moet je dus eigenlijk diepgaand inzicht hebben in de eigenaardigheden van honderden andere talen, of een zodanig goed contact met de redacteuren van zeer veel tweetalige woordenboeken, dat die de knelpunten kunnen aangeven. Een zware opgave.
Een voorbeeld: ‘quanto a’ betekent in het Portugees ‘(voor) wat betreft’. Ik snap nu allang (en ook al lang) niet meer wat daar nou moeilijk aan is, maar een paar jaar geleden was dat anders. In de 8e editie van het dikke eentalige woordenboek van Porto Editora, dat ik in 1999 in een supermarkt kocht, staat de woordverbinding niet vermeld. In de ook online te raadplegen editie 2011 van hetzelfde woordenboek staat het gelukkig wel: “quanto a = relativamente a, no que diz respeito a;”
In het Frans bestaat waarschijnlijk een verwante uitdrukking met dezelfde betekenis, dus voor wie goed Frans kent, is het geen probleem. Maar hoewel Frans de eerste vreemde taal was waar ik iets van leerde, vanaf 10-jarige leeftijd, is mijn kennis van die taal nu nog steeds tamelijk rudimentair.
Terug naar de aanleiding van dit artikel: ik kwam dus een uitdrukking, die ik eerst moeilijk vond, kort daarna weer tegen en herkende die toen meteen. Dat is een goede manier van leren: de hersenen worden meer dan eens, op verschillende manieren, met de taalinformatie geconfronteerd, en leggen verbanden: eerst lezen in context, dan zoeken in woordenboek, zoeken naar andere voorbeelden met context, dan opnieuw tegenkomen, zo nodig toch weer opzoeken; en bij de derde of vierde keer weet je het gewoon, moeiteloos.
Zo leren jonge kinderen ook taal. Al doende, midden in het leven, en zonder vervelend stampen van woordenlijsten.
En deze werkwijze filtert automatisch: bij een ongebruikelijk woord of ongebruikelijke uitdrukking is het minder urgent ze te leren kennen. Dat gebeurt ook niet, want dan komen die tweede, derde en vierde keer er gewoon niet, of pas veel later. Zo leer je vanzelf eerst wat het dringendste nodig is.