Traducer le Declaration sur humanitatanismo

Le 27 de april, e le 18–19 de maio 2019

Introduction

Qui io presenta considerationes e commentarios a mi decisiones de traduction, re le documento Deklaracio pri Homaranismo, scribite in esperanto per L. L. Zamenhof, publicate in 1913.

Como textos fonte io ha trovate e usate tres documentos:

Un scannation de un libro publicate in Espania in 1913, per le casa editorial ‘Homaro’, Pasaje del Comercio 8, Madrid.
Un transcription in un sito russe.
Un transcription in Wikisource.

Humanitatanismo

Le creator del esperanto esseva Eliezer (Leyzer) Levi Zamenhof. In yiddish:
אליעזר (לײזער) לוי זאַמענהאָףֿ. In su obras obviemente Zamenhof utilisava le characteristicas unic de su lingua. Le parola Homaranismo es un exemplo.

Le structura es hom-ar-an-ism-o: le -o defini le parola como un substantivo. Le suffixo -ism- es disponibile in esperanto e interlingua, e in iste ultime lingua inter alia es describite assi: “2. = doctrina o practica de, o concernite con ...;”. Le suffixo -an anque es commun inter esperanto e interlingua: “3. = adherente o discipulo de ...;”.

Assi nos resta homaro pro explicar e traducer. Le Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto dice super isto: “Suf., esprimanta kolekton de samspecaj ekzistaĵoj aŭ objektoj, formantaj unu tuton, [...]”. O in interlingua: suffixo que exprime un collection de phenomenos o objectos del mesme specie, formante un toto.

Interlingua anque ha suffixos que forma un substantivo con un tal significato de un altere substantivo, ambes describite in le ja mentionate paragrapho 138 del grammatica de interlingua: -age e -ario. Le ultime clarmente es cognate con -ar in esperanto.

Bon, que nos pote facer con istes? Que es le parola de interlingua que corresponde con homo in esperanto? Non ‘homo’, que (con le exception del expression latin ‘ecce home’) in interlingua es interpretate como un elemento grec, non latin. In greco, ‘homo’ significa ‘equal, le mesme’, cognate con the same e similar in anglese, e similis in latino. Exemplos in interlingua: homosexual, homochrome, homogene, homophone, homocentric.

Esperanto homo es homine o humano in interlingua. ‘Homine’ non me place pro le contexto, pro ration del duple significato, masculo non femina, ma anque masculo et femina insimul, ergo humano in general. Isto es confundente e inclar. Remane ‘humano’. Con le suffixos trovate nos haberea assi: ‘humanage’ e ‘humanario’. Non sona ben. Non usate in linguas fonte de interlingua. Non me place.

Dunque io ha usate [eo] homaro = [ia] humanitate. Con le addition del suffixos commun inter le duo linguas, il resulta: humanitatanismo. Non belle, non elegante, troppo longe. Le fede similantia inter -tatanismo e satanismo obviemente non es intra le intentiones del traductor. Tamen in mi aviso humanitatanismo es le melior traduction del parola de esperanto Homaranismo.

Solutiones alternative serea: humanismo, ma isto es un currente de pensamento existente, que non es identic con le specific de Zamenhof.

O homaranismo poterea esser introducite in interlingua, imprestate ab le esperanto. Ma isto io viderea como un solution debile e palliative. Melior es conceder que in iste caso, esperanto es superior a interlingua, e interlingua simplicemente non habe un bon e belle traduction. Cata lingua, constructe o natural, ha su punctos forte e debile. Interlingua non es un exception.

Cetero io scribe in mi traduction humanitatanismo con minuscula ubi Zamenhof ha usate Homaranismo con le majuscula H. Io lo face per analogia con humanismo, liberalismo, capitalismo, socialismo, communismo, anarchismo, libertarismo, christianismo, islam, hinduismo, buddhismo, sionismo, e judaismo.

Accusativo

Le accusativo del esperanto io trovarea difficile a applicar activemente, que non es un problema proque io non plus habe le intention de unquam scriber in esperanto. Quando io traduce ab le esperanto, io pote usar le accusativo pro perspicer le structura del phrases, que in le caso del phrases longe e complicate como in le texto sub consideration, es utile.

Ja in le prime phrase del declaration proprie alcun curiositates re le accusativo attraheva mi attention: “la tutan homaron mi rigardas kiel unu familion”, “tote le humanitate io reguarda como un familia”. Proque “familion” in le accusativo? Post un preposition seque in esperanto normalmente le nominativo. Es kiel (interlingua: como) un preposition? No, plus tosto un adverbio. O un pronomine relative? Comocunque, le presentia de kiel non es un motivo pro usar le accusativo. Le 25 de april 2019 quando io ha facite le memorandum, io non videva le solution, ma ora (le 18 de maio) si. Mi rigardas ion, io reguarda alco, ion es le objecto directe, hinc le accusativo, ion non io. Le cosa con le qual illo es comparate, que seque kiel, ha le mesme caso, ergo hic le accusativo. In le Reta Vortaro (‘dictionario in linea’ de esperanto) in le entrata rigardi il ha diverse exemplos, sin e con kiel, de iste accusativo.

Alora le phrase “la dividitecon [...] mi rigardas kiel unu el la plej grandaj malfeliĉoj, [...]”. Le mesme structura, ma “grandaj malfeliĉoj” non ha le jalonamento del accusativo. Proque non? Qui alsi, il durava un poco usque io videva le solution: unu es connectite per kiel. Unu es in le accusativo, ma essente un numeral, illo non recipe le marcation -n: *unun il non ha in esperanto. Grandaj malfeliĉoj es post el, un preposition, ergo non es in le accusativo, ma in le nominativo.

Le mesme phrase citate alteremente: “la dividitecon de la homaro en diversajn reciproke malamikajn gentojn kaj gentreligiajn komunumojn [...]”. Multe desinentias -n, proque? Proque in le grammatica de esperanto le sol casos quando un accusativo seque un preposition, es pro indicar direction e movimento. ‘Dividir alco in partes’ es reguardate como un movimento. Le Reta Vortaro ha exemplos in le entrata del verbo dividi.

Conclusion: il non es ver, como io primo pensava, que le creator de esperanto Zamenhof mesme habeva problemas con le accusativo in su lingua e era inconsistente. Le problema non era con ille, ma con mi mancantia de sagacitate grammatical.

Gente o populo?

Io prefererea haber traducite le vocabulo gento como ‘populo’, proque in interlingua ‘gente’ ha le duplo senso de ‘populo’, e de personas, un gruppo de humanos, in general. Le problema, nonobstante, es que Zamenhof in su these VI ha appellate popolo un “tro nepreciza vorto”, un parola troppo imprecise. Pro me tamen iste parolas es quasi synonymos, e io presume que lectores de un texto in interlingua non sera conscie de un differentia. Ma il es ver, le definitiones in le plus grande dictionario de esperanto, le Plena Ilustrita Vortaro (PIV), monstra un distinction que es relevante al situation de Zamenhof in su urbe de nascentia e juventute, Białystok, un urbe ubi viveva tunc judeos, polacos, russos, germanos, e bielorussos:

Populo:
“Vasta grupo da homoj, konsciaj pri sia malsimileco kun la ceteraj najbaraj grupoj, k loĝantaj kune, plejofte en unu sama lando”.

Gento:
“Grupo el pluraj familioj, posteularo de unu sama praulo, kune vivantaj k regataj de unu sama estro”.
E tamben:
“Homa grupo, havanta difinitajn historiajn k kulturajn tradiciojn, inter kiuj troviĝas la mito pri komuna origino”.

Viste que le autor del original face iste distinction, il es necesse facer lo in le traduction tamben, de qualque maniera. Io ha decidite utilisar ‘gente’ e ‘populo’, a vices anque le adjectivo ‘ethnic’.

Mi konscias, ke

Lo que L.L. Zamenhof in su libretto ha describite, es visiones, opiniones, theses, directivas pro qui vole viver e pensar como ille. In mi opinion introducer istes con le parolas “Mi konscias, ke” es un maniera incorrecte de utilisar le lingua, es un linguage improprie. Tamen in mi traduction, io ha usate un verbalisation tanto presso isto como grammaticalmente possibile in interlingua. Hic in Facebook es un discussion sur le question si in interlingua on pote e debe usar:
‘Io es conscie que …’,
‘Io es conscie de que …’, o
‘Io es conscie del facto que …’.
Ultimatemente io ha utilisate le prime forma, de novo in correspondentia directe con le original in esperanto.

Tiu aŭ alia

Le expression tiu aŭ alia occurre tres vices in le texto de Zamenhof. Initialmente io voleva translatar lo litteralmente con ‘ille o altere’, sed viste que apparentemente il se tracta ci de un expression idiomatic de esperanto, significante iu ajn, ‘quecunque’ o ‘qualcunque’, e como un tal indication in mi opinion in le contexto actual es superflue, io ha traducite simplicemente ‘un’ (duo vices) o omittite lo (un vice). Curte e clar.

Supozata deveno

Le supozata deveno, le supponite descendentia, le presumite lineage. Io lo trova un expression curiose. Esque il es incerte a que gruppo ethnic o religiose personas pertine?

Presumitemente on pote comprender isto ab le idea que le significantia de factores ethnic e religiose in le vita e ambiente de Zamenhof non semper esseva de mesme pro le persona ipse, que pro altere personas in lor interaction con iste.

Ergo io ha traducite que sta scripte.

Regno e provinco

Regno e provincia in mi vita e pais non es notiones multo relevante o significante. Ma nos debe interpretar istes con le circumstantias de Zamenhof in mente: Białystok era parte del provincia Lituania del regno tsarian russe, ben que in le citate viveva a pena lituanos, e anque le russos esseva un minoritate.

Stilo de scriber

Le traduction del texto io ha resentite como un carga ardue e fatigante. Non proque esperanto es un lingua difficile – io sape le systematica morphologic, e bon dictionarios es amplemente disponibile – sed proque le phrases que scribeva Zamenhof es – in mi opinion, e judicate in iste anno 2019 – extrememente longe e complicate. Exemplos:

In le secunde phrase del secunde paragrapho del prefacio, le vocabulo Dum comencia un structura del typo ‘Dum X, Y’. In iste caso, X ha un longor de 51 parolas, usque la Homaranismo. Inacceptabile.

Al fin del declaration, in le these X.c, le parola Kiam corresponde al tiam que seque post 32 parolas, e post iste tiam il ha ancora un proposition intercalari de non minus que 22 parolas, usque finalmente nos pote leger que es Y in le structura ‘Quando X, alora Y’.

Isto tamben es troppo. On debe non scriber assi, on non pote scriber assi. Mi opinion, pensa de isto que vos vole.

Forsan illo era le moda del era de Zamenhof. ¿Forsan illo esseva pro intellectuales le stilo currente in russo e germano? – linguas que era importante e habitual pro Zamenhof.

Io non sape. Sed io sape, que Alexander Gode, le crystallisator de interlingua, in su expositiones del methodo e natura de interlingua anque scribeva in un maniera tan complicate e difficile a leger. Sed in su obra litterari, in su contos, Gode scribeva un interlingua clar, humoristic e accessibile.

Si un tal contrasto etiam existe quanto a Zamenhof, non es cognite a mi.