Oudijzerboer

6–7 en 9–

Ochtend

Gisteren (5 januari) was ik vroeg wakker en zat dus ook vroeg achter de computer. De laatste tijd luister ik niet meer zo vaak naar Rádio Amália maar nu weer eens wel.

Ik hoorde een nummer dat ik prettig vond. Met een karakteristiek gitaarriedeltje, van een jazzachtige elektrische gitaar, in het midden ergens. Ik had dat nummer wel eens eerder gehoord, maar niet zodanig bewust dat ik wist wat het was. En dat wilde ik wel weten, want ik hou notities bij van muziek die ik hoor en die me speciaal raakt. Want anders weet ik het later niet meer.

Omdat ik tijdens het luisteren, zoals meestal, iets anders aan het doen was, had ik geen titel of tekstflarden onthouden. Op dat uur (rond kwart voor acht ’s morgens Nederlandse tijd, in uitzendstad Lissabon dus kwart voor zeven) is er nog geen presentatie, een playlist heb ik bij Rádio Amália nooit kunnen vinden, en ze hebben ook niet (zoals het Parijse station Rádio Alfa wel) zo’n lichtkrantachtig lint meelopen waarop steeds artiest en titel te zien zijn.

E-mail

Ik wist het dus niet en wilde het wel weten. Dat zei ik al. Dus besloot ik het gewoon te vragen. Soms werkt dat. Ik ben inmiddels zo ver dat ik zelfs zonder woorden- en grammaticaboek min of meer lopende Portugese zinnen kan tikken, waarbij het geheel hopelijk ook nog zo vriendelijk en beleefd overkomt als ik bedoel. Zulke nuances blijven altijd moeilijk in een vreemde taal.

Er zullen toch nog best fouten en missers in staan, maar dit is wat ik stuurde aan het e-mailadres “geral” (dat betekent ‘algemeen’) dat vermeld staat op de contactpagina:


Subject: Ola, bom dia a todos na Rádio Amália,

Por favor pode me ajudar com a identificação duma música que ouvi na Rádio Amália aproximadamente às 6:45 (hora de Lisboa), hoje no dia 5? Depois dessa faixa se passou uma da Carminho.

Talvez fosse Fernando Tordo? Ou Carlos do Carmo? Ou outro artista?

Foi uma música no estilo típico das Festivais da Canção dos anos 1960 ou 1970. Já li https://pt.wikipedia.org/wiki/Fernando_Tordo e passou no Youtube todos os muitos contribuições de Fernando Tordo aos Festivais RTP da Canção. Infelizmente não consegui encontrar a música que ouvi na rádio (a travès da internet) neste manhã.

Sabe qual foi?

Muito obrigado de antemão,
-- 
Ruud Harmsen, http://rudhar.com


Fout!

Oei, ik zie, nu ik het bericht overneem uit het e-mailprogramma, meteen al een loei van een fout: die ene “passou” had ‘passei’ moeten zijn. ‘Ik draaide’, niet ‘hij draaide’ of ‘men draaide’.

Ik ken al die werkwoordsvormen nu wel zowat feilloos uit mijn hoofd, maar voel de betekenis toch niet automatisch goed aan, waardoor ik me in het actieve gebruik soms vergis. Raar is dat. Maar het is vaker gebeurd dus het verbaast me niet meer.

O ja, en “a travès” had ‘a través’ moeten zijn.

Watte?

Nederlandse vertaling van mijn Portugese mail: ‘Welk nummer was het nou?’

Nee, dat is wat al te simpel. Een samenvatting dan:

‘Was het Fernando Tordo, Carlos do Carmo of iemand anders? Ik hoorde het om kwart voor zeven, daarna kwam een nummer van Carminho. Het was een beetje een songfestivalachtig liedje. Ik heb via Wikipedia alle songfestivalpogingen van Fernando Tordo gedraaid, maar deze zat er niet bij.’

Antwoord

En ik kreeg antwoord! Van Joaquim Maralhas, een bekende presentator van het station Rádio Amália. Zijn stem heb ik erg vaak gehoord, maar zijn gezicht nooit gezien. Pas gisteren (5 januari) zag ik hem op dit filmpje n.a.v. de opening van het station in oktober 2009 – precies 10 jaar na het overlijden van naamgeefster en “diva” Amália Rodrigues.

Zie ook deze reportage, en deze met presentatrice Inga Oliveira en verkeersberichtenlezer Anastácio Rosa.

Het gezochte nummer bleek “Ferro Velho”, gezongen door, inderdaad, Carlos do Carmo – niet Fernando Tordo, dus).

O tema

Talig intermezzo: wat ik een faixa noemde, een strook en vandaar track, nummer, dat noemde Joaquim Maralhas o tema. Dat betekent uiteraard ‘het thema’, maar het kan (en dat wist ik ook wel, maar dan passief) ook nummer of lied betekenen.

Het woordenboek van Porto Editora geeft wel een muzikale betekenis, (die in het Nederlands ook bestaat), maar niet dat ruimere gebruik dat volgens mij in het Portugees wel gebruikelijk is.

In het Duits heb je dat ook, dat dat woord ‘thema’ een ruimere betekenis heeft dan in het Nederlands, maar dan anders. Zum Thema XXX kan daar betekenen ‘wat XXX betreft, over het onderwerp XXX, waar het gaat om XXX’. Duden geeft als synoniemen o.a. Angelegenheit, Punkt.

Toen ik titel en zanger eenmaal wist, was het lied natuurlijk makkelijk te vinden op Youtube: hier en hier. Dat was inderdaad het nummer dat ik op de radio gehoord had. Dus ik mailde een bedankje terug.

Muziek

Gisteren (5 januari) en vandaag (de 6de) heb ik het lied diverse keren herbeluisterd en ik word er steeds weer blij van. Ik weet niet waarom. Het heeft gewoon iets.

Ik verstond ook meer van de tekst, waar ik bij eerste horen niet eens naar luisterde. De tekst past voor mijn gevoel eigenlijk niet bij de muziek: een heel andere sfeer. Over die tekst later meer.

Het bijzondere karakter van deze muziek heeft raakvlakken met andere naar mijn smaak bijzondere stukken muziek. Gelukkig bleek mijn geheugen (in twee gevallen) goed genoeg om die vlot te kunnen identificeren.

Ramses Shaffy

In Ferro Velho vanaf tijdstip 0m06s, “Sempre de manhã / com chuva ou com sol”; en 0m18s, “Todas as manhãs / ouvíamos gritar”; en met andere tekst ook vanaf 1m19s en 1m31s; is er een wending die lijkt op stukjes in het lied “De een wil de ander” van wijlen de Nederlandse (tevens Frans-Russisch-Egyptische) zanger-pianist (en acteur, maar dat zegt mij minder) Ramses Shaffy.

Hier de tekst. Op Youtube staat deze versie, waarin de passage voorkomt op de tijdstippen 0m07s, “vroeg een vrouw aan ’r man”; 1m09s, “dacht een vrouw van een man”; en 1m25s, “dacht een man van een vrouw” en nog meer plaatsen.

Plagiaat is het beslist niet, want de liederen zijn toch zeer verschillend en hebben elk een heel eigen karakter.

Lenita Gentil

Andere opmerkelijke passages in “Ferro Velho” zijn die op de tijdstippen 0m48s, 1m00s, 2m01s en 2m13s. Kenmerkend is hier dat de zangstem vrijwel steeds op dezelfde noot blijft, terwijl de akkoorden erachter zich verder ontwikkelen. Datzelfde, maar dan heel anders zit uiteraard ook in, de titel zegt het al, de “One note samba” of in het originele Portugees “O samba de uma nota só”.

Een overtuigender verwantschap is echter te vinden in het Portugese lied “Anda Ver O Sol”, gezongen door Lenita Gentil. De naam Lenita betekent ‘Lenaatje’ en wordt daarom niet met een gereduceerde klinker uitgesproken, maar met de volle klinker van de basisnaam Lena. Dat is in de aankondiging hier op Youtube duidelijk te horen. Toen nog zonder achternaam, maar later heeft ze onder haar complete naam nog de grote carrière gemaakt die past bij haar talent (vind ik; ze zingt nog steeds).

O ja, “Anda Ver O Sol” betekent in het verband van de hele tekst (wat ik ervan versta, o.a. “o novo dia”, de nieuwe dag) zoiets als ‘Kom, we gaan kijken hoe de zon opkomt’.

Ik had het dus over de tijdstippen 0m48s, 1m00s, 2m01s en 2m13s in “Ferro Velho”. De gelijkende momenten in “Anda Ver O Sol” zitten op 0m17s, 0m37s, 0m50s, 1m10s en 1m25s, of eigenlijk door het hele nummer verspreid. Erg fraai ook in het instrumentale gedeelte (na transponering) vanaf 2m00s.

Ik vind “Anda Ver O Sol” echt een uitzonderlijk mooi en goed gecomponeerd lied. Als ik een top 10 aller tijden zou moeten maken (niet alleen van popmuziek, maar inclusief klassieke muziek en wereldmuziek), dan kwam dit nummer er waarschijnlijk op. Of in elk geval staat het in mijn top 20. (De slechte geluidskwaliteit van die oude opname doet daar niks aan af.)

En dat terwijl ik over het algemeen helemaal niet van songfestivalmuziek hou!

Des te vreemder dat dit geniaal prachtige lied nooit verder is gekomen dan de Portugese voorronde. Daarin haalde het de alleronderste plaats met de beschamende score van slechts twee (ik herhaal: twee) punten. Onbegrijpelijk, zeker als je enkele andere niet zo succesvolle kandidaten uit de nationale voorronde van dat jaar 1971 beluistert (klik op de camerasymbolen), in de bijdragen waarvan soms behoorlijk vals werd gezongen. Ik noem geen namen, oordeel desgewenst zelf.

Het winnende liedje kreeg maar liefst 103 punten. Het is ook wel mooi, maar toch veel minder dan “Anda Ver O Sol”. Ik hoorde dit lied “Menina” pas gisteren (6 januari) voor het eerst in de originele festivalversie, gezongen door Tonicha (zeer slecht beeld, mooi geluid). Hier de plaatversie.

De titel is voluit Menina do alto da serra ofwel ‘meisje uit de hoge bergen’. Ik wist gisteren dat ik het eerder gehoord had, maar wist niet van wie. Na enige tijd schoot het me te binnen: Kátia Guerreiro natuurlijk. Nu, ruim 40 jaar na dat songfestival, nog regelmatig op de Portugese radio te horen, al is die opname natuurlijk veel recenter: Kátia werd pas 5 jaar na het festival geboren, in 1976.

Wat was het nou ook weer?

Er is nog meer muziek die op “Ferro Velho” lijkt, of niet echt, maar die me er toch aan doet denken, of beter gezegd, andersom.

Een voorbeeld is “Music” van John Miles (bleek hij te heten, ook hier, enz.), met de onsterfelijke woorden: “Music was my first love, and it will be my last”.

Maar dat was niet wat ik echt bedoelde. Van wat ik wel bedoelde, herinnerde ik me alleen iets als ‘that old piano’ en iets met ‘grandfather’. Dat is lastig googelen.

Na een half uur of drie kwartier zoeken (op 7 januari) stond ik op het punt het dan maar op te geven, toen opeens in mijn geest toch de naam van de groep kwam bovendrijven: de Mark & Clark Band. En dat klopte. Worn down piano, zo heet het nummer dus, daarom kon ik het steeds maar niet vinden. Het is uit 1977. Het gelijkende stukje zit o.a. op 1m31s, vergelijk in Ferro Velho: 0m40s.

Nog een associatie, met toch weer heel andere muziek, maar die vroeger wel in dezelfde soort programma’s (Arbeidsvitaminen?) werd gedraaid: Classical Gas. Voor mij zeer bekend, maar van de artiest, Mason Williams, bleek ik tot 7 december 2013 nog nooit gehoord te hebben.

Auteurschap Ferro Velho

Bij de tekst van “Ferro Velho” staat de naam vermeld van Joan Manuel Serrat. Dat suggereert dat hij het lied geschreven heeft. Maar hij is Spaans, of beter gezegd Catalaans. Hij heeft het nummer ook gezongen. In het Portugees, maar hoorbaar met een licht accent. Het is een versie die mij muzikaal gezien minder aanspreekt.

In die video staat “Joan Manuel Serrat / Adaptação Alexandre O’Neill”. Bij een andere video van dezelfde uitvoering (met een veel betere geluidskwaliteit) staat “Adaptação do poema por Alexandre O'Neill / Poema (original) e musica de Joan Manuel Serrat”.

Dus dan zou Joan Manuel Serrat muziek en tekst (in het Spaans? in het Catalaans?) geschreven hebben, en heeft Alexandre O’Neill er een Portugese versie van gemaakt, die Joan Manuel Serrat zelf ook is gaan zingen?

Ja, zo is het inderdaad. Ik vond na veel zoeken bevestiging in de Catalaanse Wikipedia. Catalaans is een taal die ik moeilijk kan lezen, maar als ik al een beetje weet wat ik verwachten kan, dan lukt het wel. “Ferro Velho” heette oorspronkelijk “El drapaire”. Hier staat de oorspronkelijke, Catalaanse tekst en o.a. hier zingt Joan Manuel Serrat die in zijn eigen taal.

De Portugese taal kent het woord trapeiro dat sterk lijkt op het Catalaanse woord en ook hetzelfde betekent. Toch heeft Alexandre O’Neill zijn bewerking niet ‘O trapeiro’ genoemd. Hij zal wel zijn redenen gehad hebben.

Ferro velho: oud ijzer

Dat betekent het, letterlijk. Een aanduiding die in de Portugese vertaling in overdrachtelijke zin ook op de man slaat die het oude ijzer op kwam halen. Ik ga nu weer uit van de Portugese tekst. Uit wat ik ervan snap, met wat hulp van Google Translate (die een paar missers maakt die zelfs ik met mijn zeer beperkte kennis van het Catalaans kan zien), concludeer ik dat de vertaling of bewerking tamelijk direct aansluit bij het origineel.

De voddenman heeft volgens de tekst een grote zak op zijn rug en hij koopt van alles op: flessen (ik dacht eerst ‘garfas’ te horen, vorken (maar dat woord luidt ‘garfos’, anders zijn het bijenzwermen!), inderdaad van metaal, maar het zijn ‘garrafas’, flessen), papier, vodden, lorren en gebruikte kleding (tegenwoordig zouden we zeggen: bruikbaar textiel), paraplu’s en oude meubels (gingen die ook compleet mee in die zak dan?).

Het oude ijzer staat niet apart in de tekst genoemd. Als je plaatjes googelt op ferro velho krijg je eerder Braziliaanse autokerkhoven en ‑sloperijen te zien.

Toch een minder geslaagde vertaling van de titel dan?

Nederland

In de Nederlandse situatie kan ik me geen vergelijkbaar fenomeen herinneren, maar misschien heeft het voor mijn tijd wel bestaan. De woorden voddenman, voddenboer en lorrenboer (dat staat niet meer in de moderne Woordenlijst Nederlandse taal; in 1954 nog wel) ken ik wel, maar zonder er een duidelijk beeld bij te hebben.

Ik herinner me wel de televisieserie Stiefbeen en zoon, een bewerking van een Engelse serie. De hoofdfiguren hadden daarin een handel in lompen en oude metalen.

Ook herinner ik me dat toen ik een jaar of 4 was (dat moet dus rond 1959 geweest zijn) er regelmatig een paard en wagen bij de flat kwam. Die was van de schillen­boer. Die kwam ophalen wat we nu GFT noemen, groente-, fruit- en tuinafval, en waarvoor we tegenwoordig een aparte afvalton hebben die om de andere week door (of namens) de gemeente wordt opgehaald.

Andere soorten bruikbaar afval, zoals metalen, oude kleren, schoenen en papier, worden ook op andere manieren ingeleverd of ingezameld dan vroeger, o.a. d.m.v. aanbiedstations of inleverpunten per gemeente, waar de mensen ze zelf mogen gaan brengen.

Het beeld dat ik bij een schillenboer heb lijkt op deze foto. Alleen dacht ik dat die wagen veel groter was. Maar dat komt natuurlijk doordat ik toen zelf heel klein was. Ik herinner me grote wielen met bolle doppen. Dit is waarschijnlijk precies die wagen die ik toen zag.

Het woord ‑boer in de woorden voddenboer, lorrenboer en schillenboer is opvallend. Je ziet het ook in melkboer, die in mijn jeugd nog melk in glazen flessen kwam brengen, tot aan de voordeur. De groenteboer was toen al gewoon een winkel. Misschien was dat nog langer geleden echt een boer, die de producten van de eigen landbouw aan de deur kwam verkopen?

Zo raar is dat niet, want ook in 2012 zag ik nog in een woonwijk een speciale winkelwagen waar vooral groenten werden verkocht. Hoewel er daar super­markten vlakbij zijn, was de wagen zeer goed beklant.

Vanuit die flat waar ik het over had, waar in 1959 nog een schillenboer kwam, daar konden we toen nog koeien in de wei zien lopen, zo’n 200 meter verderop. Kort daarna werden ook daar huizen gebouwd.