23–
Wie de laatste maanden onder een steen geleefd heeft (waar slaat die uitdrukking eigenlijk op? pissebedden? ze is pas de laatste paar jaar in zwang toch?) zou zomaar kunnen denken dat in het radionieuws van 23 november om 8 uur (item vanaf 1m35s, meer gefocust 2m03s) steeds dezelfde naam voorkomt voor twee verschillende spelers in de kwestie.
Om de clou niet te verraden geef ik het gebruikelijke letterlijk citaat niet zichtbaar, maar in HTML-commentaar. Wie wil, kan het opslaan door de achterliggende broncode bij de browser op te vragen. Maar zelf luisteren en niet lezen is natuurlijk leuker.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Het gaat om de namen NRC en NSA. Hoe kunnen die in klank zo op elkaar lijken, hoewel ze heel anders geschreven worden?
NRC, enerSEE. NSA, door Nederlandstaligen spontaan meestal uitgesproken als enezZEE.
Eén verschil is die r in NRC, enerSEE. Maar in veel delen van Nederlandstalië, in het bijzonder het midden en westen van Nederland, is het foneem /r/ in die eindpositie (d.w.z. aan het eind van een lettergreep, gevolgd door een pauze, een medeklinker in dezelfde lettergreep of een medeklinker in de volgende medeklinker) nauwelijks meer een medeklinker.
De /r/ is daar fonetisch meer een soort klinker geworden, de /r/ is gevocaliseerd. Om wat voor klinker het precies gaat, dat varieert. Meestal is het een soort sjwa ([ə]), of iets openers ([ɛ] of [ɐ]), of een retroflexe kleuring ([ɻ], de ‘Gooise’ r).
Zo’n klinkerkleuring valt bij vlot spreken gewoonlijk minder op dan een echte medeklinker, zoals een alveolare tap of flap ([ɾ]), of een of uvulare tap, flap of trill ([ʀ]), wrijfklank of aproximant ([ʁ]) zou doen. In Nederlandstalige delen van België, en ook wel in Friesland en zuidelijke delen van Nederland, zijn zulke echte medeklinkers voor de /r/ in eindpositie wel gebruikelijk.
Dat elimineert voor dichtbevolkte en toonaangevende delen van Nederland althans één verschil tussen enerSEE en enezZEE (NRC en NSA) bijna geheel.
(Zoals de opmerkzame lezer misschien al opgevallen was, gebruik ik in dit artikel voor fonetische of fonemische weergave de echte IPA-symbolen, en niet meer, zoals ik eerder wel deed, ASCII-voorstellingen daarvoor volgens het schema X-Sampa of dat van Kirshenbaum.
De reden is dat de computertechniek inmiddels zo ver is voortgeschreden, dat vrijwel alle lezers spontaan de juiste tekens te zien krijgen. Dat was 10 of 15 jaar wel anders.
Is dat bij niet het geval en krijgt u blokjes of rare codes op uw scherm, dan hebt u pech. Leuker kan ik het wel maar wil ik het niet maken. Te veel werk. Sorry.)
De meeste Nederlandstaligen hebben de neiging een /s/ aan het eind van een woord, als dat woord gevolgd wordt door een woord dat met een klinker, nasaal (n of m) of lateraal (l) begint, te verzachten van [s] naar [z]. Dit gebeurt automatisch en ongemerkt. Zo ongemerkt zelfs dat mensen, als ik erop wijs (zoals ik regelmatig deed in de Usenet-groep nl.taal) ontkennen dat ze het doen en ontkennen dat ze het anderen horen doen. Als ik volhoud dat het wel gebeurt, raken ze soms geïrriteerd of worden ze zelfs kwaad. Meermaals meegemaakt.
Taal – waaronder uitspraak – roept gemakkelijk emoties op.
Het is ook best een opvallend verschijnsel, stemloze klanken die aan het eind stemhebbend worden. Want meestal gebeurt in het Nederlands (en Duits en Russisch en nog veel meer talen) het omgekeerde: het enkelvoud van ‘huizen’ is ‘huis’ en niet ‘huiz’, en ‘paard’ klinkt als ‘paart’ hoewel het meervoud ‘paarden’ is.
Wat voor /s/ geldt, geldt meestal ook voor /f/ en /x/ (geschreven ‑g of ‑ch).
Bij sommige of veel Limburgers – een bekend voorbeeld is Chriet Titulaer – is deze regel (stemloze eindmedeklinker wordt stemhebbend voor beginklinker) ook voor p, t en k (geschreven ‑p of ‑b, resp. ‑t of ‑d resp. ‑k) van toepassing.
Het gevolg: bij langzaam spellen, met pauzes, wordt NSA en-es-ee. Maar bij sneller, verbonden spreken verzacht die s tot z en krijg je en-ez-ee, door mij (met de klemtoon in hoofdletters) voor dit artikel wellicht wat onbeholpen weergegeven als enezZEE.
Voor het Nederlands is daar niks op tegen, zo werkt onze taal nou eenmaal.
Maar als je een Engels letterwoord als Engels letterwoord wilt uitspreken, dan is het zo fout. In het Engels zijn /s/ en /z/ aparte fonemen, die vrijwel altijd blijven wat ze zijn. Een navolgende klinker in een volgend woord verandert daar niets aan.
Bijna iedereen zegt joe-ezZEE tegen USA, maar het moet zijn joe-esSEE, rijmend op essay.
Het tennistoernooi US Open is joe-esSOpen, niet joe-ezZOpen. US dollar is joe-esDOLler, niet joe-ezDOLler, want de /s/ assimileert in het Engels (anders dan in het Nederlands) niet met de stemhebbende /d/.
ISS, International Space Station. Ai-es-es, niet aaj-ez-es.
SUV, Sport utility vehicle. Es-joe-vie, niet ez-joe-vie. De s assimileert in het Engels niet met de stemhebbende [j].
Niet alleen bij letterwoorden speelt dit, ook meer in het algemeen.
Less (minder) heeft een /s/ aan het eind, maar de naam Les (als in Les Paul) een /z/. Volgt nu een klinker, dan blijft een /s/ een /s/. Dus de Unix-slagzin ‘Less is more’ hoort niet te klinken als ‘Les is more’.
Nederlanders (ik zelf ook als ik niet oppas) doen dit bijna altijd fout. Omdat het in hun en mijn taal vanzelf gaat, een automatische uitspraakregel is.
Die fout komt best vaak voor. Zo had (nee, heeft) de AVRO jarenlang een programma met de naam Close Up. Bijna iedereen spreekt deze oorspronkelijk Engelse titel uit alsof er Cloze Up stond. Dat is weliswaar ook een geldige Engelse uitspraak, maar dan voor het werkwoord (gespeld ‘close up’), dat ‘dichtgaan’, ‘aansluiten’ of ‘afsluiten’ kan betekenen.
Je kan de uitspraak met een klank [z] met enige kwade wil ook interpreteren als ‘clothes up’ (een van de uitspraakvarianten, de andere heeft -[ðz]- in plaats van -[z]-). Kleren omhoog.
De voor de titel ongetwijfelde bedoelde betekenis is die van close-up (let op het spellingsverschil, met hyphen (koppelteken), ook in het Amerikaans Engels), dat ‘dichtbij’ of ‘van dichtbij’ betekent of de aldus genomen foto of filmopname aanduidt. En dat woord heeft in het Engels altijd een s. Een s die nooit een z wordt.
Genoteerd op 6 jan 2013, maar ook talloze andere keren gehoord: Irene Moors, met Carlo Boszhard in hun nieuwe programma “Life4You”, een quizvraag over hoe lang het programma Life&Cooking geheten heeft. Die laatste naam uitgesproken als Live an’ Cooking (laajv en koeking).
Klopt niet, er zijn drie Engelse woorden:
In de titel van het programma Life&Cooking, terecht gespeld met een f, is duidelijk de betekenis ‘het leven’ bedoeld. Het leven en daarvan het belangrijke en tegenwoordig in tv-shows overpopulaire aspect koken.
In zo’n Engelse titel, wil je die correct uitspreken, hoort een f te klinken. Altijd. Nooit een v.
Ik denk dan: als je Engelse uitspraak moeilijk vind (is ze ook), kies dan voor je Nederlandse programma geen Engelse titel, maar liever een Nederlandse. Leven en koken. (Wij doen dat in het Nederlands dan weer met twee infinitieven, niet met substantieven. Zo heeft elke taal zijn eigenaardigheden.) Leven en koken. Betekent hetzelfde en klinkt ook goed. En makers en kijkers spreken het zomaar vanzelf goed uit. Veel beter.
Maar wie ben ik?
… en stukjes daarvan. En een naam en woorden.
Woorden als ‘this’, ‘yes’ en ‘course’ hebben een s, die ook echt s moet blijven. Dat is aan de spelling niet betrouwbaar af te lezen.
This is it: [ðɪsɪzˈɪt], niet [dɪzɪzˈɪt].
Yes it is: [jesɪtˈɪz], niet [jezɪtˈɪs].
Of course it is: [əvˈkɔːsɪtɪz], niet [ɔfˈkɔrzɪtɪs].
Yes I miss you: [jesɑɪmɪsju:], niet [jezɑɪmɪzju:].
Miss you big time: [mɪsju:bɪgtɑɪm], niet [mɪzju:bɪktɑɪm].
Waar de Engelse spelling wel een onfeilbare gids is, is bij de letter c, voor e of i. Die geeft vrijwel altijd (ik weet geen tegenvoorbeeld!) een klank en foneem /s/ aan, nooit /z/.
Dat betekent dat ‘‑ce’ in de naam Lance Amstrong steeds als [s] moet klinken, en niet zoals Nederlandstalige verslaggevers zo goed als altijd doen, met een [z] mag worden gezegd. LenzARMstrong. Dat is dus fout. Dat doen echte Engelstaligen nooit. Let er maar eens op.
Bij de dubbele s heb je een goede indicatie dat de klank [s] moet zijn. Dat is het geval bij ‘assessment’ en bij ‘less’ en ‘mess’. Maar er zijn uitzonderingen op: ‘possess’ [pəzes] en ‘possession’ [pəzeʃən].
Nog een voorbeeld met een f i.p.v. een s:
If it is: [ɪfɪtɪz], niet [ɪvɪtɪs].
In het programma Kunststof TV, op 6 januari 2013, zongen tegen het eind (36m39s) dochter Coosje van Ernst Daniël Smid en haar vader het bekende lied van John Lennon genaamd ‘Imagine’. De tekst staat hier.
Die dochter kan goed zingen! Haar vader ook natuurlijk, maar ik hou persoonlijk niet zo van zijn zangstijl, hij heeft een operastem, en in het Engels komt hij nooit zo goed tot zijn recht, vind ik. In andere talen beter. Ieder zijn smaak, aan zijn vakmanschap doet het niks af.
Wel maakten ze allebei een uitspraakfoutje, precies van het type waar dit artikel in tweede instantie over gaat. Ze zongen namelijk “Living live in peace”, in plaats van ‘Living life in peace’. Die f van ‘life’ moet in het Engels echt een f zijn, want het is nou eenmaal een f en dan blijft het onder alle omstandigheden een f.
Nu ik het op 24 november herbeluister, valt me ook nog op ‘Above uz only sky’. Is niet goed, het woord ‘us’ heeft een harde [s] en houdt die. Ook “Living live in peas youhoohoohoohoohoo”. Peas zijn erwten, peace is vrede. Niet hetzelfde. Moet bij het zingen hoorbaar verschillend zijn.
John Lennon (de clip staat naast de tekst) deed het zelf als moedertaalspreker uiteraard wel vanzelf goed. Hoewel, op 2m04s is het lastig te horen. Maar het is wel zo.
Op 18 februari 2013 rond 9m55s hoorde ik op Radio 2 in het programma De Gouden Uren van de TROS, dat Caro Emerald dit wel goed doet! Luister maar, vanaf tijdstip 51m12s in die MP3. Het gaat om het nummer “Tangled Up” van haar nieuwe, toen nog onuitgebrachte cd “The Shocking Miss Emerald”.
De officiële clip staat hier op Youtube. Ik baseer me voor de timing daarop.
0m25s. “This is too much”. Keurig ‘this’ met een [s] aan het eind, ondanks de navolgende klinker.
0m29s. “With all the money in the world, you could never buy this girl.”
Het woord “this” behoudt zijn [s], die wordt niet [z], want hij assimileert niet met de wel stemhebbende [g] van “girl” er meteen na. Zo hoort dat in het Engels. Erg goed gedaan van Caro Emerald.
0m39s. “If romancing me with neons [...]”. “If” met een [f] en “romancing” met een [s], zoals het moet. Ook weer uitstekend.
1m21s. “This is a mess, is this a test”. Prima, /s/ blijft [s], /z/ is [z]. Altijd.
1m33s. Maar hier gaat ze helaas toch de mist in, bij “Iv love’s the game”. Ik hoor een [v] en dat mag niet, het woord ‘if’ heeft een /f/ die dus [f] blijft.
Op 2m16s hoor ik bij “Treating girls” geen Britse [t] maar meer een Amerikaans (of Australisch) aandoende flap. Op zich wel authentiek dus, binnen het geheel van de wereldwijde Engelse taal. Maar het is inconsequent omdat Caro Emerald mij verder nogal Brits in de oren klinkt. (En die uitspraakstijl hoor ik persoonlijk ook liever, hoewel dat natuurlijk niet het criterium kan zijn.)
Dat Britse blijkt uit 1m55s met “you can’t be faking it” – can’t met de klinker van ‘car’ en niet die van ‘can’, zoals Amerikanen zouden gebruiken.
Ook de [t] in “of a monumental kind” klinkt Brits. Amerikanen maken daar meestal een flap van die vervolgens tussen de /n/ en syllabische /l/ bijna onhoorbaar is: *monumennal (als zo’n woord bestond) zou bij Amerikanen zowat hetzelfde klinken als ‘monumental’, maar bij Britten is daar een duidelijk verschil tussen.
Naschrift 28 januari 2014: nog een voorbeeld van het verschijnsel, in een Ster-spot van Siemens over hun systeem iSensoric. Ik citeer letterlijk vanaf 0m46s:
“For a live Les ordinary”
met “Les” als in
‘Les Paul’, in plaats van
‘For a life less ordinary’.
Dat maakt echt verschil in het Engels. De inspreker spreekt verder, vóór de slagzin, Nederlands en is van die taal hoorbaar moedertaalspreker. De acteurs in het eigenlijke filmpje spreken wel accentloos Amerikaans Engels.
Opeens hoorde ik ’m weer op de tv, “For a life less ordinary”, maar nu leek het alsof ze het wel correct deden. Hoorde ik het verkeerd? Nu, of toen? Of is dit een andere, verbeterde opname?
Ik weet het niet.
Alice DeeJay, Better Off Alone. Ze zingt afwisselend “Better off alone” en “Better of alone”. Dat is niet goed. Haar echte naam is volgens de Wikipedia Judith Anna Pronk, dat klinkt inderdaad niet erg Engels, maar wel heel Nederlands. “Haar” in de zin van: niet de echte naam van Alice DeeJay, want dat is geen vrouw, maar een groep, een muziekconcept, waarvan in de toenmalige en eerste samenstelling deze Judith de zangeres en middelste danseres was.
Los van dit kritiekpuntje: ik vond en vind die muziek leuk, en de dansjes nog meer.
Space oddity, titel van een beroemd nummer van David Bowie, dat is ook een goed voorbeeld. Hoorde ik net Jan Rietman op Radio 5 aankondigen als Spaze oddity of Spays oddity. Klopt in het Nederlands. Maar is in echt Engels niet goed. Wat geschreven staat als <-ce> klinkt als [s]. Altijd. Nooit als [z].
Zie ook Ora imbracia me, over Hold me now van de Golden Earring, en over andere nummers van die groep en andere, waarin ik het verschijnsel enkele keren, in het Interlingua, aanstip.
De politieke partij van Pieter Omtzigt, dat is er ook een. NRC, NSA, NCS, het klinkt allemaal bijna hetzelfde, in het Nederlands van velen in Nederland (maar niet in Vlaanderen).
Copyright © 2013, 2014, 2016, 2020, 2022, 2024 R. Harmsen, all rights reserved, alle rechten voorbehouden.