This page in English Latere toevoeging, 17 maart 2002

Woorden onthouden, en etymologie

Bij het leren van een vreemde taal gebruik ik graag een woordenboek dat behalve betekenis ook wat etymologie geeft. Ook al zal ik die herkomst niet onthouden, en doe ik daar ook geen pogingen toe, toch helpt die historische achtergrond me vaak om woord en betekenis te onthouden, omdat het dan beter te plaatsen is, en te verbinden met dingen die ik al wist.

Vorig jaar was er weer een sterk voorbeeld daarvan: in een Portugees boek dat ik aan het lezen was, geschreven door een Portugese schrijver die al sinds de vijftiger jaren in Nederland woont, zegt hij over Amsterdam (blz. 89):
"[...] certo é que ela agasalha."
(certo = zeker, é = is, que = dat, ela = zij, d.w.z. "a cidade", de stad; agasalha: al sla je me dood).
Dus dat woord moest ik opzoeken, en het blijkt zoiets te betekenen als: warm verwelkomen, gastvrij zijn voor. Dus dat is duidelijk. Maar ik zou het woord meteen weer vergeten hebben, want één keer is niet genoeg om het te onthouden.

Gelukkig geeft het woordenboek van Porto Editora waarin ik het opzocht ook etymologische informatie. Het Portugese woord komt uit het Latijn: agasalho < agasalhar < Latijn ad-gasaliare < Gotisch gasalja = companheiro - companion.
Hoewel ik geen woord van de allang uitgestorven Gotische taal (die behoort tot de Oost-Germaanse taalfamilie) ken, is ‘gasalja’ voor mij natuurlijk meteen herkenbaar: het lijkt op onze Nederlandse woorden ‘gezel’ (wat ouderwets, maar nog herkenbaar: metgezel, of ook leerling-handwerksman), metgezel, gezelschap, en het beroemde, vaak als onvertaalbaar geziene woord ‘gezellig’.

Dus hoewel het Portugese woord duidelijk niet uit het Nederlands komt, is het daar wel verwant mee, via de gemeenschappelijke Germaanse voorouder die Nederlands, maar ook Duits en Engels, delen met het Gotisch. Dat, en dat ik het nu opschrijf, maakt dat ik het Portugese woord nu niet snel meer zal vergeten. Dat was me nooit gelukt als ik in het woordenboek alleen maar de betekenis had gevonden.

De schrijver is J. Rentes de Carvalho, het boek heet "Com os holandeses" (letterlijk: "Bij de Nederlanders") (4e druk 1982 A'dam, Arbeiderspers, 1e druk 1972, Meulenhoff).
Er is een Nederlandse vertaling van onder de titel "Waar die andere God woont". De vertaling is van August Willemsen, m.u.v. het laatste hoofdstuk, dat zoals de meeste van zijn boeken door Harrie Lemmens is vertaald.

Portugal, Een gids voor vrienden, J. Rentes de Carvalho

Rentes de Carvalho kent zelf goed Nederlands, maar schrijft begrijpelijkerwijs liever in zijn eigen taal, het Portugees. Al zijn boeken worden vertaald en uitgebracht in het Nederlands. Sommige zijn niet eens in het Portugees gepubliceerd, of zijn daarin moeilijk of niet meer verkrijgbaar.

Het bekendste niet-literaire werk van Rentes de Carvalho is de reisgids ‘Portugal, een gids voor vrienden’. Als oorsponkelijke titel staat vermeld ‘Portugal, um guia para amigos’ (wat in dit geval letterlijk hetzelfde betekent als de Nederlandse titel), maar dat boek heb ik nooit gezien. Ik heb het eens in een boekhandel in Porto in de catalogus laten opzoeken, maar het was niet leverbaar.

Hij heeft ook een reisgids over Lissabon geschreven.

Het woord agasalhar blijkt in deze betekenis niet erg gebruikelijk te zijn, al hoeft dat een literair schrijver natuurlijk niet te weerhouden. Iemand uit Brazilië schreef me:

It had never occurred to me, because the verb "agasalhar" and the noun "agasalho" are not commonly used with this sense. Brazilian dictionaries bring this meaning in the first place too, but the meaning I've always used this word and heard it being used is no. 9 in Aurelio:
9. Cobrir-se, abafar-se: "Vestia um modesto vestido de seda, e agasalhava-se em uma capa de martas." (Camilo Castelo Branco, A Mulher Fatal, p. 97.)
10. Resguardar-se do mau tempo. [Var. aferética: gasalhar.]
I did not know that this usage was common in Portugal.

Mijn vertaling:
Het was nooit bij me opgekomen, omdat het werkwoord ‘agasalhar’ en het zelfstandig naamwoord ‘agasalho’ niet gebruikelijk zijn in deze betekenis. Braziliaanse woordenboeken geven weliswaar ook deze betekenis als eerste, maar de betekenis die ik altijd gebruikt en gehoord heb, is degene die Aurélio als nr. 9 geeft:
9. Zich bedekken, zich warm inpakken: “Ze ging gekleed in zedig zijde, en met daarover een jas van marterbont.” (Camilo Castelo Branco, De femme fatale, blz. 97.)
10. Zich beschermen tegen slecht weer. [Afaeretische variant: gasalhar.]
Ik wist niet dat het in Portugal zo gebruikt werd.

Maar ook in Portugal wordt deze betekenis weinig gebruikt, want uit Portugal meldde iemand me dat er in de Dicionário da Língua Portuguesa Contemporânea bij staat: “P. Us.”, wat staat voor ‘Pouco Usado’, dus ‘weinig gebruikt’.

Latere toevoeging, 17 maart 2002

Vandaag kwam ik bij het lezen van deze tekst over de Portugese zanger Camané weer een Portugees woord tegen dat uit het Gotisch stamt: sacar = ontrukken, ontnemen, onttrekken. Het is ontleend aan Gotisch ‘sakan’, wat ‘pleiten’ betekende. Het is zichtbaar verwant met Nederlands zaak, waarvan volgens het WNT (Woordenboek der Nederlandsche Taal) de oudste betekenis inderdaad die van ‘rechtszaak, geding’ is, wat past bij de rechtsterm ‘pleiten’. Ook ‘zoeken’ is hier mee verwant, zoals het WNT (eerder op cd-rom uitgebracht door AND) toelicht:

Uit een germ. *sakô (waarnaast got. sakjo ‘strijd’, ‘twist’). Het woord behoort bij het sterke ww. *sakan, vgl. os. sakan ‘beschuldigen’. Verwant is het ww. zoeken: volgens J. DE VRIES, N.E.W. moet men uitgaan van de "bet. ‘(snuffelend) het spoor vervolgen’, dat men als een oude jagersterm opvat" en kan men vandaar dan "komen tot ‘vervolgen (in vijandigen zin)’, waaruit zich zoowel ‘vechten’ als ook ‘een aanklacht indienen en proces voeren’ ontwikkeld zal hebben".

Vergelijk ook de verwante Engelse woorden ’to seek’, en ‘sake’ zoals in de uitdrukking ‘for God's sake’.

Het is merkwaardig dat zowel ’zaak’ als ‘ding’ (ook in het Duits: ‘die Sache’, ‘das Ding’) tegenwoordig een heel algemene betekenis kunnen hebben, en zo ongeveer alles kunnen aanduiden, terwijl ze beide oorspronkelijk uit de gerechtelijke sfeer komen: denk bij ’ding’ aan ‘(kort) geding’, ‘in het geding zijn’, ‘bedingen’, ‘dingen naar’, en aan het IJslandse parlament dat nog altijd Alþingi genoemd wordt. Het was vroeger vooral, of ook, een rechtsprekende vergadering.