Ik geef hier overwegingen, vertaalalternatieven en zijdelingse opmerkingen bij mijn poging een blogartikel van J. Rentes de Carvalho uit het Portugees in het Nederlands te vertalen.
Artikelen met een vergelijkbaar basisidee, van dezelfde auteur, zijn O meu escrever (door mij vertaald als Als ik schrijf) en Personagens (door mij vertaald als Personages).
De auteur spelt gelukkig ‘espectáculo’ en niet, zoals het volgens de nu officieel van kracht zijnde spelling eigenlijk moet, en het in Brazilië al veel langer werd gedaan, espetáculo.
Die letter c wordt weliswaar niet uitgesproken, maar hij geeft wel aan dat de ‘e’ ervoor klinkt als de klinker in ‘pé’ en niet als die van ‘de’ of ‘dê’. In Brazilië speelt dat minder, omdat de klinker van de Portugees-Portugese uitspraak van ‘de’ daar niet bestaat, ofwel gelijk is aan de eerste klinker in ‘situação’.
Ander argument: ik vind het prettiger als het woordbeeld van zo’n internationaal woord lijkt op dat van het overeenkomstige in andere talen (los van de eventueel andere betekenisschakeringen): spektakel (nl), spectacle (en), spectacle (fr), espectáculo (es). Dus wil ik die ‘c’ er liever in hebben staan, uitgesproken of niet.
Maar, ja, afspraak is afspraak, dat dan ook wel weer.
(Heb ik al 145 woorden aan één woord gewijd, en ik ga nog even door. Nog eens 157, bleek achteraf.)
Meteen bij de titel stond ik al voor een lastige vertaalkeuze. ‘Espectáculo’ kan ‘spektakel’ betekenen, maar meestal is het een optreden, bijvoorbeeld van een muziekgroep of zanger(es). Ik weet nog op de dag af (nou ja, na het even na te zoeken in oude aantekeningen of mailtjes) wanneer ik die betekenis leerde: op vrijdag 6 februari 2004, tijdens een etentje in Rotterdam met iemand die zulke evenementen facilitair (geluid, licht, enz.) ondersteunde.
Andere mogelijke vertalingen van ‘espectáculo’ zijn voorstelling, schouwspel, vertoning. Dat laatste slaat meer op een filmvertoning en zou een woordspeling suggereren met de uitdrukking ‘wat een vertoning!’, maar die wordt door de inhoud van het te vertalen stuk niet gerechtvaardigd.
Dus koos ik voor de titel voor het neutrale “voorstelling”. Maar in het blogartikel komt het woord nog eens voor, en daar vond ik “schouwspel” dan weer beter passen en beter klinken.
Ben ik dus inconsequent geweest, maar dat hoeft niet altijd fout te zijn.
Ik begon de vertaling (en deze zin) met ‘ik’ en nog een zin in de vertaling begint met dat egocentrische woord. Ik had op klank zelfs liever willen vertalen ‘Ik heb niet(s) te klagen’ en ‘Ik niet in elk geval’ of ‘Ik in elk geval niet’.
Maar dat werd me te gortig, al die ikken. Dan zou ik iets in de vertaling leggen wat er in het origineel niet is, omdat in het Portugees de persoonlijke voornaamwoorden van het subject nou eenmaal veelal in de werkwoordsvormen verstopt zitten. Ja, “tive” is duidelijk en eenduidig een ik-vorm, dat weet iedereen die de taal een beetje kent. Maar toch vind ik dat lang niet zo nadrukkelijk als mijn botte met de deur in huis vallende “Ik”.
Aan de andere kant is het ook niet goed om alle zinnen krampachtig te verbouwen om maar vooral dat ‘ik’ niet voorop te krijgen.
“Vizinhos irritados” had ik letterlijk kunnen vertalen met ‘geïrriteerde buren’. Ik koos een ingewikkelder omschrijving met ‘onmin’. Gerechtvaardigd? Nodig? Ik weet het niet.
Zijn de spieren en het hoofd elkaars buren, of ieder buren van de hoofdpersoon, of dat allemaal tegelijk?
Aan het eind twijfel ik of ik de betekenis wel goed begrepen heb. Er staat “impaciento-me com a repetição das cenas”, heel letterlijk vertaald: ik *verongeduldig me met de herhaling van de scènes.
Ik heb het zo opgevat dat de acteurs hetzelfde deel (acte, bedrijf, scène) van het toneelstuk steeds opnieuw (of later terugkerend) spelen, zoals ook in het echte leven (waar dit allegorische toneelstuk natuurlijk voor staat) dezelfde routineuze situaties of handelingen steeds terugkeren, zich steeds herhalen.
Maar misschien is repetição letterlijk bedoeld als ‘repetities’? Het repeteren van het stuk om het later in het echt met publiek goed te kunnen spelen. Maar die interpretatie kan ik niet goed plaatsen in de teneur van het hele blogartikel.
En dan had er waarschijnlijk ook ‘as repetições’ moeten staan, in het meervoud? Dat staat er niet.
Als ik beter Portugees zou kennen, had ik bij het vorige punt niet hoeven twijfelen: het Portugese woord voor een repetitie, in de theaterbetekenis, is namelijk ‘ensaio’ en niet (niet zozeer of helemaal niet) ‘repetição’. Alleen maar mijn eerste vermoeden kan dus juist zijn.
Ik kende dat woord ‘ensaio’ wel, althans (bleek toen ik het net nakeek) het werkwoord ‘ensaiar’, namelijk uit deze strofe uit een prachtig lied, met een tekst van Hélder Moutinho (een van de broers van Camané):
“
Olha o vento que se estende no caminho
E ensaia a tua dança de voar
És gaivota que só chega a fazer ninho
Quando a tempo te dá tempo para amar.
”
Bron: de cd “Encantamento” van Mafalda Arnauth, nummer 9, “Porque não oiço no ar”.
Ik associeer die cd altijd met de Portugese stad Aveiro. Slaat nergens op, want er is geen verband. Maar toevallig heb ik hem daar indertijd gekocht, vandaar. Het was op 27 juli 2003.
Overigens een bijna Nederlands aandoende plaats, Aveiro, met dijkjes en kanalen en met riet begroeide moerasgebieden. Aanbevolen.