Ik geef hier overwegingen, vertaalalternatieven en zijdelingse opmerkingen bij mijn poging een blogartikel van J. Rentes de Carvalho uit het Portugees in het Nederlands te vertalen.
Van “em que tudo corre de través” heb ik gemaakt ‘waarop alles tegenzit’. Misschien is dat niet goed, omdat het in het Nederlands suggereert dat de auteur/hoofdpersoon van plan was dingen te gaan doen, maar dat die niet lukten, omdat er tegenslagen waren.
Maar uit de context maak ik op dat er niet per se concrete dingen te doen waren, maar dat het meer gaat om een neerslachtig gevoel, los van eventuele activiteiten.
Voor “de través” vind ik in het eentalige woordenboek van Porto Editora (mijn papieren exemplaar uit 1999, maar tegenwoordig ook gratis in te zien via Infopedia) “obliquamente, transversalmente”. Michealis pt>en (1961, gekocht in 2000) geeft “across, crosswise, athwart, aslant”.
In het Nederlands kan dat ‘dwars’ zijn, dus dan valt te denken aan ‘dagen waarop alles je dwars zit’ of ‘dagen waarop je van alles dwars zit’. Uit de tekst blijkt echter niet dat er concreet iets dwars zit, dat de hoofdpersoon worstelt met bepaalde gedachten of problemen. Het gaat meer om een algemeen gevoel, een stemming. Dus toch geen goede vertaling, met ‘dwars’ erin.
‘Waarop alles fout loopt’, dat had ook nog gekund, met letterlijk “correr” = ‘lopen, rennen’ erin. Maar ik denk niet dat dat het criterium moet zijn, dat elk woord letterlijk terugkomt in de vertaling. Het gaat om de bedoeling, de betekenis, het idee.
Bij “Dias cinza” dacht ik (heel kort maar, gelukkig) “moet daar niet een s achter, meervoud toch?”, maar dat kan natuurlijk niet, want het woord ‘dia’ is uiteraard mannelijk.
Google leert dat het gaat om een bestaande uitdrukking, de plaatjes maken het idee meteen duidelijk. Uit een artikel van twee dagen later, Domingo, seis da tarde, maak ik op dat de auteur (als ik die in het kader van deze blogs voor het gemak even mag gelijkstellen aan de hoofdpersoon) in deze periode in Portugal vertoeft (bekend is dat hij afwisselend daar en in Nederland woont). Nederlanders denken bij Portugal gauw aan zonovergoten stranden, maar ook dat grijze weer komt in Portugal zeker voor. We hebben het zelf meegemaakt in het noorden van het land, eind 1999, begin 2000, toen het behalve grijs ook nog koud was: zo tussen min 1 en plus 2 graden Celsius.
Terug naar de grammatica: bij het vertalen eergisteren dacht ik dat “dias cinza” dan maar een samenstelling moest zijn, zoals je in Germaanse talen zoals het Nederlands uit ‘huis’ en ‘deur’ het samengestelde woord ‘huisdeur’ kunt maken. Dagen as, dat wordt asdagen. Wel begrijpelijk, maar niet bruikbaar voor een vertaling, wegens de te grote ongebruikelijkheid.
Maar: Romaanse talen maken samenstellingen toch meestal met ‘de’? In het Frans is dat ook zo: Hôtel de Ville, ‘hotel’ van stad, gemeentehuis. Waarom staat er dan niet ‘dias de cinza’? Dagen (als) van as, asgrijze dagen.
Pas vandaag denk ik het grammaticale raadsel achteraf opgelost te hebben (zonder dat het me aanleiding geeft mijn vertaling aan te passen): In de Porto Editora (online, maar nog niet in mijn papieren editie uit 1999!) staat vermeld dat ‘cinza’ niet alleen een zelfstandig naamwoord kan zijn maar ook een “adjetivo uniforme”, met de betekenis “cinzento”, dat natuurlijk askleurig, grijs, grauw betekent.
Zulke onveranderlijke bijvoeglijke naamwoorden bestaan, al zijn er niet veel. Ik herinner me het verschijnsel al vaker te zijn tegengekomen, al weet ik geen concreet voorbeeld. Deze woorden houden altijd dezelfde vorm, ongeacht of het zelfstandig naamwoord waar ze bij horen mannelijk of vrouwelijk, enkelvoud of meervoud is.
Weer wat geleerd.
Bij “Para que a sombra e a depressão não levem a melhor” zat ik eerst helemaal in de verkeerde richting te denken. Ik vatte zonder goed te kijken ‘melhor’ op als zelfstandig naamwoord en interpreteerde ‘levar’ als meevoeren, wegnemen. ‘Dat ze niet het goede van het leven zouden wegnemen’? ‘Me niet het goede benemen’? (Maar je hebt ook de uitdrukking ‘zich het leven benemen’, en zo dicht bij het woord “suicídio” geeft dat een onbedoelde woordspeling.)
Ik kwam er niet uit. Met woordenboeken kwam ik niet verder. Bovendien, als ‘melhor’ hier een zelfstandig naamwoord zou zijn, hoe kan het dan vrouwelijk zijn? (Ik las dus toen nog ‘a’ als vrouwelijk lidwoord.) Zulke zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden zijn in alle Indo-Europese talen waar ik wel eens van gehoord heb, steevast onzijdig, of als er in de taal in kwestie geen onzijdig woordgeslacht bestaat, dan mannelijk. Nooit vrouwelijk. Nederlandse voorbeelden: het goede, het zoet, het zuur, het moeilijke eraan, het mooie ervan, het leerzame.
Dan maar eens googelen. Zo vond ik deze pagina waarop vele voorbeelden staan van de betreffende uitdrukking, met Engelse vertaalvoorstellen. Het gaat dus duidelijk om een idiomatische uitdrukking, die ik – moet ik tot mijn schande bekennen – niet kende.
Maar dat is juist het mooie van deze vertaalpogingen: als je niet precies begrijpt wat er staat, kun je niet goed vertalen. En om het precies te begrijpen moet je minstens het vocabulair en de grammatica van de brontaal perfect beheersen, en zo niet, dringend bijspijkeren. Door te vertalen dwing ik mezelf mijn na al die jaren nog steeds matige kennis van het Portugees uit te bouwen.
Ik begrijp nu dat ‘a’ hier geen lidwoord is, maar een voorzetsel. Letterlijk is de uitdrukking dus: naar beter brengen, ofwel (afhankelijk van context): de overhand krijgen, aan de winnende hand zijn, de sterkere blijken, winnen, het winnen van (iemand of iets).
Achteraf stond het toch in minstens één woordenboek: Standaard Woordenboek Portugees-Nederlands, niet bij ‘levar’, maar bij ‘melhor’: “levar a melhor = het winnen van” (waarin ‘het’ dan weer geen lidwoord is).
Naschrift 27 november 2011: hier nog een voorkomen van dezelfde uitdrukking.