Via een commentaar van vandaag om 12:41 bij een artikel op een nu maar eens niet nader te noemen site kwam ik te lezen bij De Volkskrant. Het ging daar over de beweerde bron van Jannetje Koelewijn en haar man Kees Tulleken, de Oostenrijker Claudius Thomé, die nu ontkende zich vorige week specifiek over de gezondheidstoestand van prins Friso te hebben uitgelaten.
Er staat dan:
“ 'De neuroloog heeft bij een congres de standaardbehandeling uitgelegd. De journaliste nam dan aan dat de behandeling was van prins Friso', aldus de woordvoerder. 'Zo'n werkwijze is zeldzaam en onethisch.' ”
Dat woord ‘zeldzaam‘ komt mij hier wat merkwaardig voor. Of om het in het Duits te zeggen: Dieses niederländische Wort »zeldzaam« kommt mir hier etwas seltsam vor.
Voor mijn gevoel zijn Nederlands ‘zeldzaam’ en Duits ‘seltsam’ namelijk valse vrienden: verwante woorden in verwante talen waarvan je op het eerste gezicht zou denken dat ze hetzelfde betekenen, terwijl dat niet zo is.
Eerst even terug naar de bron: de Volkskrant had het over een artikel in Spits, dus ik ging daarnaar op zoek en vond “Neuroloog: NRC misbruikt naam”. Maar daar staat het woord ‘zeldzaam’ helemaal niet in. In het stuk “NRC weigert te reageren op Thomé” ook niet.
Dat is bij nader inzien logisch, want ik las de Volkskrant niet goed. Er staat namelijk:
“Een woordvoerder van de Universiteitskliniek Innsbruck bevestigde vandaag tegen het ANP een bericht daarover in het dagblad Sp!ts.”
Dus: het woord ‘zeldzaam’ komt niet van Sp!ts – zo schrijft dat blad inderdaad zijn eigen naam, niet gewoon Spits – maar van het Algemeen Nederlands Persbureau ANP.
BNR heeft het bericht ook overgenomen, in precies dezelfde bewoordingen.
Als er dus een vertaalfout is gemaakt, dan vermoedelijk bij het ANP.
Is het wel echt een vertaalfout? Het Nederlandse woord ‘zeldzaam’ betekent volgens mijn taalgevoel ‘weinig voorkomend, niet frequent’. In het Duits vertaal je dat meestal met ‘selten’ – dat in die taal ook bijvoeglijk naamwoord is, niet alleen bijwoord zoals Nederlands ‘zelden’ – en niet met Duits ‘seltsam’.
Het Duitse woord heeft volgens mijn taalgevoel een andere betekenis. Hoe ik dat weet, weet ik niet meer. Ik zal het wel opgepikt hebben tussen 1985 en 1990, toen ik werkte bij de Nederlandse vestiging van de Duitse firma Nixdorf, meestal in Nederland maar soms ook langdurig in Duitsland.
Het Duden Universalwörterbuch bevestigt mijn gevoelsmatige vermoeden: ‘seltsam’ betekent “vom Üblichen abweichend und nicht recht begreiflich; eigenartig, merkwürdig”
Die betekenis past perfect in de situatie. Het zou daarom heel goed kunnen dat de woordvoerder van het Universiteitsziekenhuis Innsbruck tegenover het ANP in het Duits dat woord gebruikt heeft.Dat vertalen met Nederlands ‘zeldzaam’ vind ik niet correct. Het Groot woordenboek Duits-Nederlands van Van Dale geeft als vertalingen: “merkwaardig, eigenaardig, raar, vreemd, wonderlijk, zonderling”.
Al die mogelijkheden passen weer zeer goed bij de situatie. Kies maar wat.
Tot zover lijkt het allemaal nogal duidelijk: er is een vertaalfoutje gemaakt. Kan gebeuren, is niet erg. Dat ik er dan weer een heel zwamverhaal van weet te maken, dat ligt aan mijn taalnerderigheid. Niet te veel van aantrekken.
Aan de andere kant: het omgekeerde grote vertaalwoordenboek, Van Dale Nederlands-Duits, onderscheidt een tweede betekenis van Nederlands ‘zeldzaam’, namelijk ‘vreemd’, en stelt als Duitse vertalingen daarvan naast ‘eigenartig’ en ‘merkwürdig’ nota bene ook ‘seltsam’ voor.
En inderdaad, de eentalige driedelige Van Dale geeft voor een tweede betekenis van ‘zeldzaam’ de synoniemen of omschrijvingen ‘vreemd, zonderling, ongehoord, wonderlijk’ en staaft dat met voorbeelden uit de literatuur.
Die tweede betekenis zou dan wel aansluiten bij het Duitse woord. De enige betekenis van het Duitse woord vertalen met het Nederlandse woord in een tweede betekenis zou dan toch goed kunnen zijn? Daartegen pleit dat het vertaalwoordenboek Duits-Nederlands die vertaling niet ondersteunt, net zo min als mijn taalgevoel: ik ken die tweede betekenis van het Nederlandse woord persoonlijk niet.
Maar uiteraard: mijn persoonlijke Nederlands is niet hetzelfde als het totale Nederlands, over alle taalgebruikers, alle taalregisters en taalperioden gerekend.
Curieus is dan weer (of is dat een lusitanisme?) – een zeldzaam feit dus zou het je volgens sommigen kunnen noemen – dat volgens de driedelige Van Dale het Nederlandse woord ‘zeldzaam’ rond 1540 ontleend is aan, jawel, het Hoogduits. Toen met een betekenis ‘zeer goed, fraai’.
Het zal best waar wezen, maar mij zegt dat in 2012 niks meer.
Nu ik mijn conceptartikel nalees en de formuleringen van Volkskrant en BNR vergelijk om te constateren dat ze identiek zijn, zie ik nog twee dingen die wijzen op bij het ANP onhandig vertaald Duits:
“De journaliste nam dan aan dat de behandeling was van prins Friso.”.
‘Dann’, ja, in het Duits is dat goed, maar in het Nederlands gebruiken we dan, verwijzend naar het verleden, het woord ‘toen’.
Ook loopt de zin niet. Kan een tikfoutje zijn (“[...] dat het de behandeling was [...]”?), maar misschien stond er in het Duits een conjunctief, om aan te geven dat het de interpretatie van iemand anders was? Dan kan die in het Nederlands onjuiste zinsconstructie in het Duits wel, denk ik.
Mijn hypothese voor het Duitse origineel wordt daarmee:
“Die Journalistin hat dann angenommen, die Behandlung sei vom Prinzen Friso.”.
Het is maar een vermoeden, misschien zit ik ernaast. *Mahr als ich gleich habe, bleicht dort mal wieder aus das Deutsch vor Niederländer keine gemachliche Zahl ist!
Ofwel in hopelijk wel correct Duits: Aber falls ich hier Recht habe, wird daraus wieder einmal klar, dass Deutsch für Niederländer keine leichte Sprache ist!