Skribita en Esperanto aŭ tradukita el la angla en 1988. Tajpita al dosiero: 13 kaj 15 januaro 2015. Kontrolita 3 ĝis 6 februaro 2015, eldonita al la TTT: 4 februaro 2015.
Ĉiu popolo, dum vivadi en iu regiono, akiras rajto aŭtonomia. [tiel] L’akirado de tiu rajto bezonas tempon malfacile precizigeblan, sed tiu tempo mezuriĝas en jarcentoj aŭ generacioj. Ĉu iu grupo da homoj estas ankaŭ popolo, nur povas decidi tiuj homoj mem.
La rajto aŭtonomia realiĝas ĉu kiel propra ŝtato, ĉu kiel memregado interne de federacia ŝtato. Ĉu la dua okazo akceptiĝas, nur povas decidi la popolo mem, ne la federaciestraro aŭ la enfederaciaj populoj.
Se pli ol unu popolo rajte prentendas [tiel] la saman regionon, ambaŭ popoloj agnosku reciproke sian rajtojn. Kiu neas la rajton de alia popolo, aŭ eĉ ĝin teroras, propran rajton riskas. Se unu popolo vivadis ie dum kelkaj centoj da jaroj, ĝia rajto estas samvalora ol la rajto de popolo kio vivadis tie tre plilonge. Tio validas ankaŭ, se la lastvenintoj tien venis senrajte: pro la peko de pragepatroj oni ne povas riproĉi la nunvivantajn popolarojn.
Militi ĉiam estas malmorala. Heroeco kaj martireco ofte estas mensogoj, misuzita por akceptindigi malmoralan violenton. Eĉ se popolo militas kontraŭ subpremado, la celo estas justa, tamen la tiala violento ne. Sed oni ne sin viktimigu, bona estas preparata estado, kaj defendiva.
El la, ankaŭ freŝdata, historio, ni konas multajn ekzemplojn de rompoj de aŭtonomiaj rajtoj: okupadas Ĉinio Tibeton; Sovetio Estonion, Latvion, Litovion, kaj Afganion; Indonezio okupas orientan Timoron kaj sudan Malukon; Etiopio subpremas Eritreon; Francio kaj Hispanio (kvankam freŝdate malpli) Vaskion; Maroko okcidentan Saharion; Iranio, Iraqio kaj Turkio detenas liberecon al Kurdio; Ankaŭ al Armenio ĉiam maldoniĝis aŭtonomio;
Estas malfacile kompreni kial ŝtatestraroj malvolas lasi aŭtonomion al aliaj popoloj. Eĉ se la kontestata regiono havas subterajn riĉaĵojn aŭ prosperan havenon, komerci kun aŭtonoma ŝtato kun kontenta pacema envivantaro estas multe pli profitigonta ol kontraŭ ĝi militi aŭ ĝin subpremi. Ĉu estas kialo nur fifiereco de ŝtatestroj, kiuj nur volas pligrandigi sian regnaĵon? Tiaj regnestroj malmeritas regnadon!
Multaj popoloj vivas sur tero antaŭ longe ŝtelita. Ekzemple la Angloj iam venis de norda Germanio kaj suda Danio al la britaj insuloj, forpelinte la Keltoj. La Keltoj verŝajne ankaŭ ne estis la originalaj envivintoj. Pli malfrue Angloj (kaj alipopolanoj) enmigris nordan Amerikon, Aŭstralion, sudan Afrikon, Novzelandon, Tasmanion. La originalan loĝantaron subigis, forpelis, kelkfoje eĉ ekstermis ili. Tamen tiuj historiaj maljus [tiel] hodiaŭ jamne pravigus retrosendi la inmigrintidaron. [tiel] Aliflanke ne estas tialo de fieri pri tio, kiel ŝajnas fari la Amerikanoj pri sia venko super la indianoj en la dua duono de la deknaŭa jarĉento, [tiel] kio fakte estis al multaj popoloj indianaj apenaŭ alio ol genocido.
Unu lando kun du popoloj estas Palestino/Israelo. La Israelanoj vivadis tie, kaj mallonge freŝdate, kaj tre longe en la estinteco. Tial ili certe rajtas vivi en tiu lando. La Palestinanoj ankaŭ havas longan historion tie. Kiam el Hebreoj venis en Palestinon el Mesopotamion, kaj kiam ili tien revenis pliposte el Egiption, vivadis jam aliaj popoloj. Unu el tiuj popoloj nomiĝis la Filiŝtoj. Etimologie estas la sama vorto kiel la araba “filasṭīn”, kio signifas “Palestino” Eĉ se ne la ekzakte same popolo estas kiel hodiaŭ, tamen ĝi vidigas ke la Hebreoj, ankaŭ jam antaŭ longe, ne estis la unika popolo kio vivis en tiu lando, kaj tial, kvankam rajtegas, ili ne havas solan rajton.
La Palestinanoj longe ne agnoskis la rajto de la Israelanoj. Eĉ palestinanaj teroraj grupoj abomeninde perfortis Israelanojn. Kiu ne agnoskas justan rajton, aŭ violentas, perdas sian rajton.
Sed, pliige dum la lastoj [tiel] jaroj, Israelanoj ankaŭ perfortis la Palestinanojn: bombadis rifuĝejojn, pafmortigis manifestaciantojn, detruis domojn. Kiu ne agnoskas justan rajton, aŭ violentas, perdas sian rajton.
Ambaŭ popoloj suferadis abomeninde sub perforto de aliaj popoloj: germanaj nazioj mortigis hebreojn; en Libano arabaj kristanoj mortigis, kaj pli malfrue arabaj ŝiaanoj (kies estro estas libana ministro pri justico!) malsategigadis palestinanajn rifuĝintojn. Kiomo kaj situacio estis malsama, sed sango estas sango, agonio estas agonio, malgraŭ tial aŭ kiuj aŭ de kiuj.
Israelanoj kaj Palestinanoj egale rajtas je Israelo/Palestino. Ili estas antaŭdestinitaj ŝtatoj, plibone kiel du popoloj en komuna ŝtato, vivontaj kune kaj pace.
Ankaŭ inter loĝantargrupoj estu reciproka akceptado. Tio validas pri etnikaj grupoj, sindikatananoj, religioanoj, anoj de aliaj seksaj kutimoj, k.t.p.
Precipe tio lasta kazo paradokson montras la diversegaj moraloj meritas respekton, tamen se ĝi la ĉi tiu priskribaton kontraŭas. Sed reciprokeco estendaĵo estas, la respekto ne venu nur el unu direkto.
La garanto [tiel] ke multspecaj grupoj kaj organizoj povas ekzisti libere estas grava rekonilo de demokratio. Estas pli grava ol la principio demokratia ke decidu la plimulto.
Registraro [tiel] demokratia akcelu ke kunvivu simbioze loĝantargrupoj. Ĉiu grupo havas proprajn interesojn, sed kioj estu kunligataj tiel, kiel la prospero de unu grupo plifortigas kion de la alio. Tiel la grupoj pacekun vivemos, sen necesi perdi la memecon, kaj sen necesi idealismon.
La homo estas ne idealista, kaj ni ne malfermu la okuloj al ĉi tio kaj ni ne esperu ke iam ĝi estos alie. La homo faras tion, kio al li profitigas, kaj al la decido ludas kutimo kaj sento pli grandan rolon ol racio.
Cirkonstance, li komplezas oferi ion por iu, sed nur se li sentas ligegata kun tiuj homoj, ekzemple kun familianoj. Tiu komplezemo radikas en la naturo: ĉiu animalo komplezas defendi siajn idojn, eĉ ĝis la morto. Sed tio ne idealeco estas, tion faras la animalo nur, kial daŭrvivas per sia idaro.
Homoj emas taksi baldaŭan profitas [tiel] plus ol malbaldaŭan malprofiton. Oni preferas ien forĵeti venenaĵon kvankam malfrue kostos milionajn repurigi la grundon. Oni preferas fiforuzi energion, se bezonus klopodon ĝin ŝpari, senhavante solvojn pri la energihavigado por la estontuloj. Registraroj [tiel] taskiĝu traduki malbaldaŭajn interesojn al baldaŭojn.
Registraroj ankaŭ podas [tiel] kunkontraŭ la nurapudvidemon de la ekonomia kostotakso: maŝino eble estas ne plimalkosta ol la dungito kiun ĝi anstataŭas, se ankaŭ kostotaksiĝus la prosenlaboreca pago, kio reale propagas la entrepreno aŭ siaj dungitoj, iel se pere. Organizu tiel, ke entrepreno ju pli dungas, des malpli kotizas al la subtenado de senlaboruloj. Domaĝe, plej ofte estas mala.
La tradiciaj ekonomiaj sistemaj, la kapitalismo kaj la komunismo, en siaj puraj formoj ne konsideras la homa naturo. La komunismo supozas ke ĉiu el idealeco laborus por la socio. La rezulto estas stagnado. La pura kapitalismo supozas, ke la libera merkatmeĥanismo donus al ĉiu prosperon kaj laboron. Reale multaj uloj ekspluatiĝas, aŭ estas senlabore. [tiel]
La solvo nur podas [tiel] esti kombinaĵo de la bonaĵojn de ambaŭoj. La merkatmeĥanismo nepras por adapti proponado kaj postulado. [tiel] La privatentreprenado estu permesata, por ke talentuloj havu ŝancon stimuli ekonomion. Aliflanke ankaŭ socialasekureco kaj liberaj sindikatoj bezonas por malperdi la ekvilibro de la klasoj sociaj. Necesa estas ankaŭ leĝa garantio por akcepteblaj laborcirkonstancoj.
Kaj kaze la pura komunismo kaj kaze la pura kapitalismo, la potenco estas en unu mano: de la partio respektive de la entreprenistoj. Ĉiu nekontrolata potenco sen kontraŭpotencoj certe kondukas al potencfiuzado. La similecon de potencfiuzado kapitalista kaj komunista montras Polujo: tie kontraŭas sindikato kaj registraro, kiel in landoj kapitalistaj kontraŭas sindikatoj kaj entreprenistaroj, kaj kelkfoje ankaŭ la registraro.
La ŝtatorganizaĵo disdonu la potencon. Libera gazetaro, kaj sendependa juĝistaro, kio sekazeste povas alvoki eĉ la registraron, estas esenca, kiel estas la disado de eklezio kaj ŝtato, ĉar ankaŭ religio povas iĝi potencfaktoron, kio bezonas limitiĝadon. Registrara potenco disdonata nur povas esti demokrata [tiel] potenco, kio estas kontrolata kaj elektata de la popolo.
Ĉapitroj 3.3, 3.4, 3.5, 3.6, 3.7 kaj 4: malfinita en la esperanta versio.
Aŭtorrajto © 1988, 2015, R. Harmsen, ĉiuj rajtoj rezervitaj, all rights reserved.