Woordvolgorde bij werkwoorden

6 juni 2003

Mogelijke volgorden

In een zin met meerdere werkwoordsvormen zijn verschillende woordvolgordes mogelijk. Welke dat zijn hangt af van de taal en van het land. Voorbeeld:


   Ik vind dat dit moet worden uitgelegd.

Permutatie van 'moet', 'worden' en 'uitgelegd' geeft in theorie zes mogelijkheden:

   Ik vind dat dit uitgelegd moet worden.
   Ik vind dat dit moet worden uitgelegd.
   Ik vind dat dit moet uitgelegd worden.
   Ik vind dat dit uitgelegd worden moet.
   Ik vind dat dit worden moet uitgelegd.
   Ik vind dat dit worden uitgelegd moet.

Uitwerking:

   Ik vind dat dit uitgelegd moet worden.

Dit is de zogenaamde groene volgorde. Die komt in het Nederlands van zowel Nederland als België voor. Ik voel deze volgorde aan als wat informeler, als spreektaliger, dan de rode volgorde hierna.
De mening van het Genootschap Onze Taal, dat deze volgorde vooral in het oosten van Nederland geplaatst moet worden, deel ik niet. Ik heb praten geleerd in het westen van Nederland, met ouders die ook beide daarvandaan kwamen, en ik vind deze volgorde de meest gewone.

Naschrift november 2005:
Dit is verklaarbaar uit het feit dat mijn ouders en ikzelf uit Rotterdam komen, en de familie van twee grootmoeders uit dorpen ten oosten daarvan. Juist dat gebied blijkt een groene enclave in een Randstad die verder inderdaad veel rood heeft. Dit is duidelijk te zien op oorspronkelijke de dialectkaart van Pauwels waar het Meertens Instituut naar verwijst.
Zie ook de Taalunie.

   Ik vind dat dit moet worden uitgelegd.

Dit is de zogenaamde rode volgorde. Komt ook in het Nederlands van zowel Nederland als België voor. Ik ervaar deze volgorde als wat formeler, wat meer passend in schrijftaal, maar toch als heel gewoon.
In het Engels is dit de enige mogelijkheid: 'I think (that) this should be explained'.

   Ik vind dat dit moet uitgelegd worden.

Deze volgorde wordt bij mijn weten alleen in België gebruikt, en in Nederland ervaren als eigenaardig. De taalgrens wordt in dit geval gevormd door de landsgrens, niet door de 'grote rivieren', want ik heb mensen uit de Nederlandse provincies Noord-Brabant en Limburg nooit op deze volgorde kunnen betrappen, terwijl die in België juist tamelijk veel voorkomt, zowel in geschreven als gesproken niet-dialectische taal.
(In dialecten misschien ook wel, maar daar heb ik geen verstand van, dus dan zwijg ik er zelf liever over. Maar zie dit commentaar).

   Ik vind dat dit uitgelegd worden moet.

Deze volgorde kan en moet in het Duits, bijv. 'Ich finde daß dies erklärt werden soll'. In het Nederlands is deze volgorde ongrammaticaal. (Maar zie hier en hier voor nuancering van deze stelling.)

   * Ik vind dat dit worden moet uitgelegd.
   * Ik vind dat dit worden uitgelegd moet.

Deze volgordes zijn zowel in het Duits als in het Nederlands ongrammaticaal.

Aanvullingen

naar aanleiding van ontvangen commentaar van lezers.

Nedersaksisch

In Nederland

De volgorde 'Ik vind dat dit uitgelegd worden moet' komt ook veel voor in Nedersaksische streken in Nederland, zoals Twente en Drente.

Zie over deze materie ook IPP en Werkwoordsvolgorde in het Achterhoeks.

In Duitsland

In Nedersaksische gebieden in Noord-Duitsland kwamen vroeger de nu in het Nederlands gebruikte volgorden ook wel voor, maar tegenwoordig zijn ze grotendeels verdrongen door de volgorde 'Ik vind dat dit uitgelegd worden moet', vermoedelijk onder invloed van het Hoogduits.

Gebruikelijker zijn tegenwoordig echter nog andere constructies, zonder 'dat':

   Ik vind, düt/dit mut verklaard warden.
   Na myn meynen/verscheel mut düt/dit verklaard warden.

Fries

Het Fries heeft dezelfde volgorde als het Duits:

   Ik fyn dat it útlein wurde moat
   En niet:
   *Ik fyn dat it útlein moat wurde.

Mogelijk is ook

   Ik fyn (dat) dat moat útlein wurde.

Maar dat is minder gewoon.

Algemeen, Nederlands

De volgorde 'Ik vind dat dit uitgelegd worden moet' kan in bijzondere omstandigheden ook wel in niet-regionaal Algemeen Nederlands, bijvoorbeeld vanwege rijm en metrum:

   Maar Jan die begrijpt het nog niet zo goed,
   En vindt dat het uitgelegd worden moet.

Nederlandse dialecten in België

Over dialecten in de Nederlandstalige delen van België ontving ik deze aanvulling:

Ik kan bevestigen dat de Belgische volgorde met het hoofdwerkwoord in het midden van de werkwoordelijke eindgroep wel degelijk ook in de plaatselijke dialecten voorkomt. Sterker nog, het is verreweg de vaakst gebruikte volgorde, in ieder geval in de Brabantse dialecten en, naar ik meen, ook in de Vlaamse.
In de Limburgse dialecten zou misschien ook de Duitse volgorde kunnen voorkomen, dat weet ik niet zeker.
De 'groene' volgorde met het hoofdwerkwoord aan het begin van de werkwoordelijke eindgroep komt ook voor in de dialecten in België, maar minder vaak, en de 'rode' nagenoeg nooit.

Scandinavië

In de Noord-Germaanse talen - IJslands, Faeröers, Noors (Nynorsk en Bokmål), Deens en Zweeds - wordt de volgorde 'moet worden uitgelegd' toegepast.

Nog een voorbeeld

Nog een voorbeeld met het werkwoord "ervan uitgaan":

België:
"Ik denk dat je er moet van uitgaan dat ..."
Nederland en België:
"Ik denk dat je ervan moet uitgaan dat ..."
"Ik denk dat je ervan uit moet gaan dat ..."
Duits:
"Ich denke man muß davon ausgehen dass ..."

Zie over ditzelfde onderwerp ook deze draad in nl.taal, dat begon met deze bijdrage.
En hier nog een draad.

Zie ook deze uitleg van het Taaluniversum.

Nog een voorbeeld, van VRT-teletekst van 3 augustus 2004, pagina 111:

"Volgens de anti-tabakfederatie bepaalt de wet dat er
 alleen tijdens de wedstrijd zelf reclame mag te zien
 zijn."

In Nederland zou dat zijn: "... te zien mag zijn". Duits: "... te zien zijn mag".

Naschrift 11 november 2011.

Zie ook: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 108. E.J. Brill, Leiden 1992.

Naschrift 19 augustus 2013:

In vroeger tijden kwam de nu door mij als Vlaams ervaren volgorde ook bij auteurs uit Nederland voor, zoals hier onderzocht en geconstateerd.

Naschrift 31 december 2015:

Zie ook deze uitleg (in het Engels) van de Duitse zinsbouw en woordvolgorde.

Naschrift 22 november 2016:

Zie ook Taalkwesties: de werkwoordelijke eindgroep, door Mick De Meyer.

Naschrift 24 april 2018:

Zie ook werkwoordelijke eindgroep bij de Taaltelefoon.