Ik geef hier overwegingen, vertaalalternatieven en zijdelingse opmerkingen bij mijn poging een blogartikel van J. Rentes de Carvalho uit het Portugees in het Nederlands te vertalen.
Het Portugese woord cá betekent ‘hier’, dat is hier ‘Portugal’, waar de schrijver ten tijde van het schrijven van het blogartikel kennelijk verbleef.
Pombal ligt volgens Google Maps over de snelweg 170 km van Lissabon. Anderhalf uur rijden (vergelijk Hoogeveen-Amsterdam in Nederland), maar dan moet je in en om Lissabon geen files tegenkomen en die zijn er, hoor ik regelmatig via internet op de radio, elke dag. En je moet nog een parkeerplaats vinden. Ik heb niet nagegaan waar die boekenbeurs precies gehouden wordt.
Met de trein kan het ook, duurt ook ongeveer anderhalf uur (Pombal naar station Lisboa Oriente) en het kost ruim 21 euro. (Enkele reis? Dat haal ik er bij het elektronisch loket zo snel niet uit.)
Ik vertel het omdat het dus een flinke reis is, en een essentieel punt is dat de auteur blij verrast is dat mensen al die moeite doen om naar hem toe te komen. Portugese lezers weten bij het zien van de naam Pombal waarschijnlijk spontaan hoe ver dat ongeveer van Lissabon is. Bij Nederlandse of Vlaamse lezers is die kans minder groot.
Voor een getrouwe vertaling (die dus betekenissen weergeeft, niet per se woorden) had ik dat gemis misschien in de tekst moeten compenseren, maar ik wist even niet hoe. Daarom als zwaktebod maar deze toelichting buiten de eigenlijke vertaling.
Een vertaler die dat beter kon en deed dan ik, was August Willemsen.
Op de tweede bladzijde van Com os holandeses, het Portugese origineel van het beroemde boek dat in het Nederlands heet ‘Waar die andere God woont’, staat over de belevenissen van auteur J. Rentes de Carvalho, toen hij in 1956 net in Nederland woonde:
“Sentado na moleza do escritório da Vondelstraat ignorei a Holanda, fui uma vez de corrida ao Rijksmuseum, outra a Volendam, aldeia de pescadores que passa por turística, frequentei Zandvoort, o Estoril de Amsterdam, onde nesses tempos distantes o hotel Bouwes oferecia aos domingos Thé Dansant et Variétés.”
De vertaling door August Willemsen luidt:
“Veilig geborgen in het kantoor aan de Vondelstraat negeerde ik Nederland, deed een keer het Rijksmuseum aan, een keer Volendam, frequenteerde in Zandvoort hotel Bouwes dat in die tijd op zondagmiddag ‘thé-dansant’ en ‘variété’ te bieden had.”
We zien dat bij Volendam in de vertaling de toevoeging ‘een vissersdorp dat voor toeristisch moet doorgaan’ is weggelaten. Logisch, want iedere Nederlandstalige wéét wat Volendam is. Portugezen of Brazilianen niet altijd.
Evenzo ontbreekt bij Zandvoort de aanduiding ‘het Estoril van Amsterdam’, omdat Zandvoort in het Nederlands geen toelichting behoeft. Estoril ligt inderdaad ongeveer even ver van Lissabon als Zandvoort van Amsterdam, er is een casino en het is er ook overigens wel aangenaam, weet ik omdat we er eens kort waren (niet in het casino maar op een terras; we vonden het nabijgelegen Cascais trouwens nog leuker).
Het Rijksmuseum is dan weer terecht verondersteld zo wereldberoemd te zijn dat het in alle talen voor zich spreekt.
Het omgekeerde komt ook voor: op de eerste bladzijde staat over de Braziliaanse handelsvertegenwoordiging waar de auteur destijds werkte:
“[...] de utilidade comercial nula, mas extremamente conveniente para prover de salários – pagos em dólares, isentos de impostos, mais as facilidades da lista diplomática – aqueles que duma ou outra maneira tinham contribuído para a eleição presidencial, ou se enlaçavam por amizade ou família com este ou aquele ministro.”
Vertaald als:
“[...] volstrekt nutteloos, maar bijzonder geschikt voor het uitdelen van salarissen – betaald in dollars, belastingvrij, plus de gebruikelijke diplomatieke faciliteiten – aan diegenen die op een of andere manier hadden bijgedragen tot de verkiezing van Kubitschek, of die vriendschappelijke of familiebetrekkingen hadden met deze of gene minister.”
Waar letterlijk vertaald staat ‘bijgedragen aan de presidentiële verkiezing’ is in de vertaling de concrete naam Kubitschek erbij gezet. Terecht, omdat de kans dat een Portugeestalige lezer de toenmalige Braziliaanse politiek een beetje volgde, een stuk groter was dan in het Nederlands. Lezers van de vertaling kregen zo een handvat om er desgewenst een Winkler Prins op open te slaan (voor wat jongere lezers: Wikipedia bestond toen nog niet).
(Dat ik deze voorbeelden haal van de eerste twee bladzijden is geen toeval. Ik heb genoemd boek in het Nederlands wel helemaal gelezen maar in het Portugees beslist niet, en ook verder heb ik nog veel te weinig van J. Rentes de Carvalho gelezen.)
Toegevoegd 20:50, ruim 7 uur na voltooiing van de eerste versie:
Maar dat is toch simpel? Gewoon het woord ‘helemaal’ toevoegen!