Niet te makkelijk

12 juni 2016

Verwarring

Hier kwam vorig jaar zijdelings het woord ‘kapsones’ aan de orde. Ik gaf het HTML-bestand achteloos de naam kapsies.htm, daarmee suggererende dat ‘kapsies’ wel een verkorting en vereenvoudiging van ‘kapsones’ zou zijn.

Maar dat is niet zo, weet ik sinds gisteravond. Zoekend naar heel iets anders kwam ik namelijk in de woordenboeken van Piet Cleij opeens het woord ‘captie’ tegen. Ik had er nog nooit van gehoord, maar uit de verklaring:
captie, (tegenstribbelen) --s maken : esser recalcitrante, resister
en de voor de hand liggende uitspraak legde ik wel de link met ‘kapsies’. Dus dáár komt het vandaan!? Of had Piet Cleij het verkeerd begrepen en van een Bargoens woord iets Frans gemaakt? Nee, natuurlijk niet, de man was heel nauwkeurig in zulke dingen.

Het blijken inderdaad totaal verschillende woorden: capties/kapsies komt (al dan niet via het Frans) uit het Latijn, terwijl ‘kapsones’ Jiddisj vanuit het Hebreeuws is.

Niets mee te maken

Wat zocht ik dan wel? Dat had er eigenlijk niets mee te maken: hoe vertaal je ‘dat heeft alles te maken met …’ in bijvoorbeeld het Interlingua? De woordenboeken van Piet Cleij, Nederlands-Interlingua en andersom, zijn heel uitgebreid juist op het punt van idioom, maar nou net dit staat er niet in. Geen verwijt, de maker heeft gigantisch veel werk verricht, puur uit enthousiasme, zonder enige vergoeding, om die woordenboeken samen te stellen, en dat er dan ook een enkele keer iets blijkt te ontbreken is niet meer dan logisch.

Is ook lastig de juiste Interlingua-vertaling van de uitdrukking te vinden op basis van de basistalen, want ze gebruiken niet allemaal hetzelfde werkwoord: ‘heeft er niets mee te maken’, ‘has nothing to do with it’, ‘hat nichts damit zu tun’, ‘cela n’a rien à voir avec …’, ‘não tem nada a ver com isso’.

Dat laatste wordt door Portugeestaligen die hun eigen taal niet meer snappen wel eens geschreven met ‘nada haver’ erin, wat hetzelfde klinkt, maar totaal onlogisch is. Gelukkig heb ik daar als buitenstaander niets mee te maken (weer een andere uitdrukking, die ook lastig in het Interlingua te vertalen is).

Het punt is, gaat de collocatie in het Interlingua dan met ‘nihil a facer con’ of ‘nihil a vider con’? Via linguee.com vind ik nog Spaans ‘tiene nada que ver con’ en Italiaans ‘non ha nulla a che vedere con’.

Frans, Italiaans en Spaans/Portugees gebruiken dus het werkwoord ‘zien’, alleen Engels ‘doen’ (wat in het Interlingua samenvalt met ‘maken’: facer). Dus wordt het ‘haber nihil a vider con’. (In plaats van ‘nihil’ mag ook ‘nil’.) Of is het ‘haber nil que vider con’? Het Spaans gebruikt dat, het Portugees en Frans prefereren het equivalent van Interlingua ‘a’, terwijl het Italiaans ze allebei neemt: ‘a che’.

Toch!

En toch, vind ik nu in een notitie van gisteren: het staat er wel in (net die andere uitdrukking dus, niet die ene): ik heb niets met hem te schaften vertaald als io ha nihil a facer con ille.

Met ‘facer’ dus, niet met ‘vider’. Ik kan zo niet vinden, ook niet met Linguee, of dat dan misschien weer wel goed is. Lastig allemaal.

Vertalen?

Ik zag zo’n zinnetje ‘Dat had er alles mee te maken dat’ o.i.d. (ik kan het exacte citaat nu niet meer terugvinden) in het boek waar ik laatst over schreef: De straatvechter van Robert Moszkowicz. Ik speelde met de gedachte om toestemming te vragen om dat boek in het Interlingua te vertalen, wat dacht ik goed te doen moest zijn, vanwege het directe, eenvoudige taalgebruik.

Voordat ik overhaaste stappen zou zetten, bladerde ik nog eens wat door de bladzijden die Google Books al voorvertoont. Als snel zag ik dat het taalgebruik helemaal niet zo eenvoudig is, maar volzit met Nederlands idioom. Als je leest in je eigen taal, merk je dat niet, maar als je overweegt wat de vertaling zou kunnen zijn, zie je pas hoe verschillend en specifiek talen eigenlijk zijn.

Voorbeelden: straatvechter, nog maar een broekie, door de wol geverfd, in het diepe gooien, koud afgestudeerd, geen poot om op te staan.

Een ravissante schoonheid; het eerste woord staat niet in het Nederlands-Interlingua woordenboek, maar is het gewoon Frans toch? Dus ‘bella ravissante’ of ‘beltate ravissante’? In bijvoorbeeld het Portugees blijkt het niet te bestaan: de door Porto Editora gegeven vertalingen zijn: 1. rapinador, roubador; 2. arrebatador, deslumbrante, encantador, maravilhoso. Als ‘ravissant’ zoals ik vermoed alleen maar Frans en Nederlands is, dan mag je het in het Interlingua niet gebruiken. Toch wel een verarming.

Dan het woord ‘snoeihard’. Daarvoor geeft het woordenboek van Piet Cleij de vertaling ‘multo dur’, dat betekent gewoon heel hard, erg hard, zeer hard, uiterst hard, bijzonder hard (wij kunnen ook dat op zeker vijf manier zeggen; ook weer zoiets). Dat is een slappe vertaling, die de gevoelswaarde van het origineel geen recht doet.

Het komt niet doordat Interlingua een arme taal zou zijn, denk ik, want dat is het niet. Het punt is dat elke taal arm is waar andere rijk zijn, en omgekeerd. Die rijkdommen overlappen maar ten dele. Wel is het zo dat de woordenschat van het Interlingua per definitie de grootste gemene deler is van die van de basistalen (met nog een mogelijke aanvulling vanuit het Duits of Russisch, maar daar heb ik nooit praktische voorbeelden van gezien). Dus toch hoe dan ook minder rijk dan elk van de basistalen.

Toch maar niet

Ik ga er maar niet aan beginnen, aan die vertaling, vraag dus ook geen toestemming voor eventuele publicatie. De schatting van zeven werkweken kon wel eens veel te krap blijken door al het benodigde opzoekwerk, en te verdienen is er toch niks mee, aangezien vrijwel geen hond in de taal Interlingua geïnteresseerd is. Hoogstens 700 actieve gebruikers wereldwijd, hoewel honderden miljoenen het spontaan moeten kunnen lezen. Zegt men. Er zijn bewijzen van bekend. Dat dan weer wel.