Portugees origineel 20–26 juni 2010. Nederlandse vertaling 25–.
Dit artikel gaat over het grammaticaal geslacht van Portugese zelfstandige naamwoorden die eindigen op ‘-ão’.
Voor wie Portugees als vreemde taal leert is het beslist noodzakelijk te weten welke woorden vrouwelijk zijn en welke mannelijk. Want van het geslacht hangt veel af: de lidwoorden (a, o, as, os, uma, um), de aanwijzende voornaamwoorden (essa, esse, esta, este, aquela, aquele), de samentrekkingen (da, do, das, dos, na, no, à, ao, àquela, àquele, etc., etc.) en de bijvoeglijke naamwoorden die eindigen op ‘-a’ of ‘-o’.
Gelukkig zijn er wel wat regels.
Zo zijn de meeste woorden die eindigen op de uitgang ‘‑o’ mannelijk, en die op ‘‑a’ vrouwelijk. Er zijn uitzonderingen op deze regel, maar het aantal woorden dat er aan voldoet is veel groter dan het aantal uitzonderingen. Daar hebben taalleerders profijt van.Een uitzondering: als de klemtoon op de uitgang valt, geldt de regel niet: ‘avó’ (grootmoeder, oma) is vrouwelijk en ‘avô’ (grootvader, opa) is mannelijk.
De regel geldt alleen voor ‘echt Portugese’ woorden, d.w.z. woorden die uit het Latijn ontstaan zijn. Er is een groep woorden van Griekse origine, met de uitgang ‘-ema’. Deze zijn allemaal mannelijk hoewel ze eindigen op ‘-a’: o esquema (schema), o cinema, o dilema, o eczema, o emblema, o lema (lemma), o poema (gedicht), o problema, o sistema, o telefonema (telefoontje), o tema en o teorema. Ook: o idioma (de taal, het idioom), o aroma, o programa, en o panorama.
(Al die woorden op ‘-ema’ hebben de gesloten (hoge) klinker ‘e’ (alsof ze geschreven werden als ê), niet de open (lage) variant (é). Maar dit artikel gaat over de grammatica, niet over de uitspraak, dus het voorgaande heb ik niet geschreven! Beter dus niet lezen!)
Er is een klasse van woorden die eindigen op ‘-ista’, die activiteiten, beroepen, neigingen of instellingen, en politieke of religieuze overtuigingen aanduiden.
Voorbeelden: anarquista, artista, bolchevista, budista, calvinista, dentista (tandarts), fadista (fadozanger of -zangeres), motorista (chauffeur, bestuurder), nazista, oculista (opticien, oogarts), optimista, pessimista, pianista, radicalista, realista, turista, utopista, enz.
Deze woorden kunnen grammaticaal mannelijk of vrouwelijk zijn, afhankelijk van de sekse van de persoon om wie het gaat. De uitgang ‘-ista’ verandert daarbij echter niet, die blijft altijd gelijk.
Voorbeeldzinnen (let op de lidwoorden en uitgang van de adjectieven):
«Acho que a fadista Carminho canta muito bem.
Liana, Mafalda Arnauth e Ana Moura também são fadistas famosas.
Camané en Ricardo Ribeiro são fadistas muito bem conhecidos.
Gosto muito também de ouvir cantar o fadista
Carlos do Carmo.»
Enkele opmerkelijke feiten:
Het woord ‘criança’ heeft grammaticaal gezien altijd het vrouwelijk geslacht, ongeacht het geslacht van het betreffende kind: een meisje en een jongen zijn beide ‘crianças’. In het Portugees: ‘um menino e uma menina são ambas crianças’, met de vrouwelijke buiging ‘‑as’ bij het woord ‘ambas’.
Dit is een andere situatie dan bij de woorden met twee geslachten (Portugees: ‘nomes com dois géneros’) zoals ‘artista’: deze hebben altijd de uitgang ‘-a’ ongeacht het natuurlijk geslacht van de persoon die ermee wordt aangeduid. Het grammaticale geslacht van die woorden is gelijk aan het natuurlijk geslacht van de persoon.
‘Foto’ is een vrouwelijk woord, net als ‘la foto’ in het Spaans, omdat het een verkorte variant is van ‘fotografia’.
‘Uma rádio’ (een vrouwelijk woord, ondanks de ‘-o’) is een zendstation, een radiozender waarnaar je kunt luisteren. Dit woord kan ook ‘radiofonia’ betekenen, het medium in het algemeen, de methode voor het draadloos overbrengen van geluid. Een voorbeeld: ‘Oiça na rádio!’ (Luister naar de radio!)
Maar ‘o rádio’ (dus mannelijk) bestaat ook: dat is het apparaat, de radio-ontvanger. Dus: o rádio usa-se para ouvir a rádio! (Je gebruikt de radio om naar de radio (d.w.z. een radiostation) te luisteren!)
In het Portugees is ‘a cor’ (de kleur) een vrouwelijk woord, terwijl de Spaanse tegenhanger ‘el color’ mannelijk is.
We keren terug naar het eigenlijke onderwerp van dit artikel: wat is het geslacht van Portugese woorden die eindigen op ‑ão? Dat varieert. De student moet dit gewoon uit het hoofd leren.
Maar voor wie ook een beetje Spaans kent, of wie op z’n minst het verwante Spaanse woord kan afleiden (en vaak helpt het ook te weten wat het is in het Frans of Engels), bestaan er wel regels voor!
Onderstaande tabel laat dit zien.
We zien dat Portugese woorden op -ão die een Spaanse tegenhanger hebben op -ión, altijd vrouwelijk zijn. Alle andere, waarbij de Spaanse tegenhanger uitgaat op -ón, -an, -án of -ano, zijn mannelijke woorden.
(Uitzondering: razão/razón.)
Op basis van deze gegevens kunnen we ook, met maar weinig uitzonderingen, afleiden of het meervoud in het Portugees eindigt op -ões, -ães of -ãos.
| Spaanse uitgang | Spaans meervoud | Portugees meervoud |
|---|---|---|
| -ión | -iones | -ões |
| -ón | -ones | -ões |
| -an | -anes | -ães |
| -án | -anes | -ães |
| -ano | -anos | -ãos |
Let op: dit betekent niet dat het Spaans ouder zou zijn dan het Portugees of dat het Portugees is ontstaan uit het Spaans!
Beide talen hebben zich ontwikkeld uit het Volkslatijn. Al in de tijd van de koning-dichter Dom Dinis waren de twee talen (het toenmalige Galicisch-Portugees en het Castilliaans) flink verschillend.
Sommige verschillen tussen woorden die in het Spaans nog zichtbaar zijn (bijvoorbeeld -án, -ón, -ión), zijn in het Portugees verdwenen (alles is -ão geworden). Maar het omgekeerde komt ook voor.
| Portugees woord | Portugees meervoud | Spaans woord | Noten |
|---|---|---|---|
| a acção | as acções | la acción | |
| o alemão | os alemães | el alemán | |
| o anão | os anões, os anãos | el enano | 6 |
| a bênção | as bênçãos | la bendición | 6 |
| o botão | os botões | el botón | |
| o campeão | os campeões | el campeón | |
| a canção | as canções | la canción | |
| o cão | os cães | el *can | 1 |
| o capitão | os capitães | el capitán | |
| o chão | os chãos | el llano | |
| o cidadão | os cidadãos | el ciudadano | |
| a estação | as estações | la estación | 5 |
| o Japão | -- | (el) Japón | |
| o leão | os leões | el león | |
| a mão | as mãos | la mano | 2 |
| a opinião | as opiniões | la opinión | |
| o padrão | os padrões | el patrón | |
| a paixão | as paixões | la passión | |
| o pão | os pães | el pan | |
| o perdão | os perdões | el perdón | |
| a pressão | as pressões | la presión | |
| a prisão | as prisões | la prisión | |
| a ração | as rações | la ración | 4 |
| a razão | as razões | la razón | 4 |
| a rebelião | as rebeliões | la rebelión | |
| o sabão | os sabões | el jabón | |
| o salmão | os salmões | el salmón | |
| o sótão | os sótãos | el sótano | 3 |
| o sultão | os sultões | el sultán | 6 |
| o talão | os talões | el talón | |
| o tampão | os tampões | el tapón | |
| o vagão | os vagões | el vagón | |
| o vão | os vãos | el vano | |
| o Verão | os Verões | el verano | 6 |
| a versão | as versões | la versión |
Het Portugese woord voor ‘hond’ is ‘cão’ en het Spaanse is ‘perro’. Er bestaat geen Spaans woord ‘*el can’. Maar als het wel bestond, was daaruit correct het geslacht van het Portugese woord te voorspellen (‘o cão’) en ook het meervoud ‘os cães’, overkomend met een Spaans ‘*los canes’.
Correctie, 4 mei 2020, bron Usenet: ‘el can’ bestaat wel! Van Latijn canis, communis generis.
‘A mão’ en ‘la mano’ zijn vrouwelijk ondanks dat ze eindigen op een ‘-o’. Dit geldt ook voor het Franse ‘la main’ en het Duitse ‘die Hand’.
Het Spaanse woord heeft een andere betekenis: ‘un sótano’ is een ruimte onder de vloer, dus een kelder. Maar in het Portugees zit um sótão onder het dak! Het is dus een zolder.
Beide woorden komen van het Latijnse ‘subtulus’ en dat weer van ‘subtus = onder’.
Volgens de regels die ik denk te hebben ontdekt, zou het ‘*o razão’ moeten zijn (maar dat is het dus niet), omdat het woord in het Spaans ‘razón’ is, eindigend op -ón en niet op -ión. (De Nederlandse betekenissen zijn: rede, verstand; reden.) Misschien had ‘la razón’ eigenlijk ‘la razión’ moeten zijn?
Er bestaat wel een Spaans woord ‘la ración’ (de ‘z’ en de ‘c’ klinken in deze situatie hetzelfde), maar dat heeft een andere betekenis en komt overeen met een ander Portugees woord: a ração, a porção. (Nederlands: portie, rantsoen.)
Al deze woorden (razão, razón, ração, ración) zijn ontstaan uit het Latijnse ‘ratione’.
Het moderne Franse woord is ‘la gare’. Het is opmerkelijk dat het Nederlandse woord ‘het station’ onzijdig is en niet vrouwelijk. Volgens het woordenboek ‘Van Dale’ komt het uit het Engels of Frans, ontleend omstreeks 1800.
Er bestaat ook een Nederlands woord ‘de statie’, dat wel vrouwelijk is. Maar dat heeft een andere betekenissen, waarvan er een is ‘plaats waar men stilhoudt in de kruisweg’ (Portugees: uma estação do calvário; bijvoorbeeld die van Buçaco).
De taal Afrikaans lijkt zo veel op het Nederlands dat mensen uit Nederland of Vlaanderen het in geschreven vorm bijna helemaal kunnen begrijpen, zonder de taal te hebben hoeven leren. In het Afrikaans bestaat wel een woord ‘die stasie’, dat inderdaad de betekenis ‘treinstation’ heeft. Ik vond voorbeelden in het nieuws en ook in dit gedicht over een ‘moltrein’ op een vuil station (‘Die Moltrein op die vuil stasie’), geschreven door angelwings).
Uitzonderingen bij de afleiding van de meervouden:
Het meervoud van ‘o anão’ kan ‘anãos’ zijn, maar ook ‘anões’.
Het meervoud van ‘a bênção’ is niet ‘*bênções’, maar «bênçãos».
Het meervoud van ‘o sultão’ is niet ‘*sultães’, maar ‘sultões’.
‘*Verãos’ is niet correct, ‘Verões’ wel. Ik vond deze informatie in het Langenscheidt Euro-Wörterbuch Portugiesisch, Portugiesisch – Deutsch / Deutsch – Portugiesisch. Dat is het enige woordenboek dat ik bezit, dat consequent alle onregelmatige meervouden vermeldt.
En precies op het moment (20 juni 2010) dat ik dat laatste meervoud opzocht in het woordenboek, zong de zanger JP Simões in mijn koptelefoon “Verões de amor” (1m55s).
Misschien was het een teken. Toeval bestaat niet!
Volgens de nieuwe spellingsregels van het Portugees zou men ‘verão’ moeten schrijven in plaats van ‘Verão’, en ‘exceção’ in plaats van ‘excepção’.
(Om maar te zwijgen van eicèção!)
Maar ik volg die nieuwe regels nog niet, en ik weet ook niet of ik dat ooit wel ga doen.
Copyright © 2010-2011 R. Harmsen, alle rechten voorbehouden.